"We hadden de e-sigaret van in het begin moeten laten verkopen via de apothekers"

Gesprek met Paul Van den Meersche van de FOD Volksgezondheid

In dit magazine laten we regelmatig marktspelers aan het woord uit de tabaks- en vapesector. Wij beseffen dat elke medaille echter een keerzijde heeft, dus ging Kiosk aan het eind van de zomer in gesprek met Paul Van den Meersche, diensthoofd van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid.

Frustraties

Mijnheer Van den Meersche, de Interfederale Strategie 2022-2028 voor een rookvrije generatie, het antitabaksplan dus van de federale overheid om tegen 2040 een rookvrije generatie te realiseren, gaat hard. De ene na de andere maatregel tegen roken, en nu ook meer en meer tegen vapen, wordt gelanceerd. Is er ondertussen al een daling zichtbaar van het aantal rokers in ons land?

"Zeker en vast, dat zie je ook in de laatste cijfers die Sciensano daarover heeft gepubliceerd (2023-2024). Volgens het onderzoeksinstituut rookt vandaag nog 12,8% van de volwassen bevolking. In 2018 was dat nog 15,4%. Dus dat cijfer daalt, ook bij jongeren (van 14,8% naar 11%). Langs de andere kant gaat het gebruik van e-sigaretten wel in stijgende lijn, en zeker ook bij jongeren."

Uw baas, minister Frank Vandenbroucke, lanceert de ene na de andere maatregel die – zo lijkt het wel – vooral het legale circuit treft. Nu recent nog werd beslist om vanaf 1 januari 2026 het roken en vapen op terrassen van horecazaken te verbieden. Ook rookkamers worden verboden. Al die antitabaks- en antivapemaatregelen lijken vooral het legale circuit en de bonafide winkelier te treffen. Bent u het daar mee eens?

"Veel krantenwinkeliers zijn inderdaad gefrustreerd, en ik begrijp dat wel. Ze moeten om de zoveel maanden nieuwe investeringen doen (b.v. bij de introductie van de display ban). Ook de andere verkoopkanalen zoals nachtwinkels worden veel gecontroleerd. Behalve voor wat betreft de controle met minderjarige mysterie shoppers op de naleving van het verkoopsverbod aan minderjarigen. Zo kan het overkomen alsof vooral de krantenwinkels geviseerd worden bij het streefdoel om het aantal rokers te doen dalen."

"U moet echter weten dat we indertijd ook veel kritiek hebben moeten slikken toen we het roken op café verboden hebben. Nu is iedereen dat gewoon en kan niemand zich nog voorstellen dat er gerookt wordt op café. Dus het verbod op roken op terrassen zal vroeg of laat ook wel normaal overkomen bij de bevolking."

"Ik heb bovendien ook een probleem met het calimerogedrag van sommige krantenwinkeliers. Bij elke beslissing tegen roken, hebben zij altijd al meer voordelen gehad ten opzichte van andere verkoopkanalen. Neem nu het reclameverbod op tabak dat in 1997 in voege is getreden. De krantenwinkels waren de enige uitzonderingen op dit verbod. Nu zijn alle verkoopkanalen gelijkgesteld. Ook de sigaren hebben lang een uitzondering gehad, in hun geval op de verplichting van neutrale pakjes. Daarnaast schommelde de btw en de taksen op die producten jarenlang rond de 30%, terwijl dat voor andere tabaksproducten rond de 80% is."

"Vanuit het standpunt van de volksgezondheid bekeken, kan je het niet verantwoorden dat je enerzijds streng bent voor sigaretten en roltabak, maar anderzijds niet voor sigaren. Ik ben er alvast van overtuigd dat sigaren roken even schadelijk is voor de gezondheid als sigaretten of tabak. Je inhaleert de rook niet, maar mond- en slokdarmkanker zijn wel typische voorbeelden van kankers die we aantreffen bij sigarenrokers. En bovendien ligt het teergehalte bij deze producten veel hoger."

"Ik begrijp anderzijds wel dat al die verplichtingen een financiële impact hebben op zelfstandigen, maar wij moeten de volksgezondheid voorop stellen. Opnieuw volgens Sciensano sterft elk uur iemand aan de gevolgen van roken. Iedereen kent wel iemand in zijn of haar familie- of vriendenkring die gestorven is aan de gevolgen van roken."

Illegale markt

U kunt toch niet ontkennen dat de strenge wetgeving in ons land gezorgd heeft voor twee bijzonder goed florerende illegale circuits?

"Helaas wel, dat ontkennen wij ook niet. Wij beseffen dat de illegale markt in vapes en tabak vooral floreert dankzij onze alsmaar strenger wordende wetgeving. Illegale tabak was al lang een probleem, maar nu zijn daar ook illegale vapes bijgekomen (volgens sectorspelers is de illegale vapemarkt in ons land reeds goed voor 50% van de verkoop, nvdr). Echter, concrete plannen om dit probleem aan te pakken zijn er (voorlopig) niet." (Onze gesprekspartner bleef toen even stil en je merkte ook wel dat hij verveeld zat met de vraag.)

"Maar ook de minister is zich bewust van dit probleem. Hij beloofde onder meer onze dienst te versterken, maar er is zeker meer nodig dan dat. Heel veel jongeren beseffen zelfs niet dat de producten die ze kopen, illegaal zijn. Dat bleek toch uit de beruchte Panoreportage. Illegale websites voor België afsluiten kunnen wij wel. Maar dat lost het probleem niet op; de verkoop vindt steeds meer via sociale media plaats en bij de jongeren zelf, op straat."

"Dit is eigenlijk een Europees probleem, dat door de Europese Commissie moet worden aangepakt. Wij hebben in België één van de strengste wetgevingen in de EU voor wat betreft vapen. Wegwerpvapes zijn verboden. De display ban geldt ook voor deze producten en letterlijke fruitsmaken mogen ook al niet meer op de verpakking staan. En binnenkort komt daar zeker nog een beperking van het aantal smaken bij."

"Maar de Europese wetgeving op dit vlak, EUTPD-2, is 14 jaar oud. Die is achterhaald en is dus dringend aan vernieuwing toe. Gelukkig wordt daar momenteel aan gewerkt. Die nieuwe EU-regelgeving zou dus al een grote stap vooruit zijn, maar dat zal nog even duren. Ideaal zou zijn dat er in alle EU-landen eenzelfde wetgeving geldt. Maar dat zal nog niet voor morgen zijn, helaas. Al die functionaliteiten, lichtjes, spelletjes en smaken … dat is eigenlijk crimineel."

Nacht- versus dag- en krantenwinkels

Krantenwinkeliers hebben ook het gevoel dat zij veel meer gecontroleerd worden dan nachtwinkels. Klopt dat?

"Nachtwinkels worden in de vroege openingsuren wel degelijk gecontroleerd, maar daarna loopt het mis. Op het vlak van avond- en nachtcontroles door minderjarige mystery shoppers in nachtwinkels zijn we een nieuwe wet aan het opstellen. Tegen de zomer van 2026 moet deze wetgeving erdoor zijn. En dan kunnen we onze pijlen meer richten op nachtwinkels. Als we minderjarigen buiten de normale uren op pad sturen, zullen er ook steeds volwassen controleurs in de buurt een oogje in het zeil houden. Bovendien zal die volwassene de overtreding moeten kunnen vaststellen."

"Nachtwinkels zijn misschien wel een probleem, maar wat de verkoop van tabak aan minderjarigen betreft zijn zij niet de enige probleemgevallen. Ook in supermarkten werden er veel overtredingen vastgesteld. Uiteraard, vóór het verbod op verkoop van tabak in winkels groter dan 400 m2 in voege trad. Vandaag worden daar trouwens nog steeds veel overtredingen vastgesteld op de verkoop van alcohol. Wij hebben het gevoel dat men in supermarkten zelfs niet de moeite doet om naar de leeftijd te vragen. In sommige winkels wordt wel degelijk een opleiding gegeven, bijvoorbeeld in wetgeving rond verkoop aan minderjarigen, maar de noodzakelijke interne controles ontbreken vaak. Een mooie anekdote hierover is een jonge mystery shopper die ooit meemaakte dat men aan de kassa wel vroeg naar zijn klantenkaart, maar niet naar zijn identiteitskaart. Dat vat wel mooi het probleem samen."

"Wat de controles door mystery shoppers betreft, krantenwinkels zijn daarbij de beste van de klas. Voor wat de verkoop van tabak betreft toch”

Via de apotheek

Gelooft u zelf dat vapen gezonder is dan roken?

"Weet u, 14 jaar geleden werd de e-sigaret op de markt gebracht om te stoppen met roken. Vandaag, met al die smaakjes en functionaliteiten erbij, is het een commercieel product geworden zoals een ander. Het dient om iemand verslaafd te maken aan nicotine. En dat is nog steeds een winstgevend businessmodel."

"Wij geloven wel dat de legale vapes minder schadelijk zijn dan tabak en sigaretten. De Hoge Gezondheidsraad heeft daar een aantal jaren geleden ook een gelijkaardig advies over geformuleerd. Het grote gevaar is die enorme hoeveelheid aan smaakjes die jongeren aantrekt, en waardoor er dus een nieuwe generatie van nicotineverslaafden, via die e-sigaretten, gecreëerd wordt. En dat willen we niet. We weten bovendien ook niet wat de gevolgen zijn op lange termijn. Maar anderzijds geloven we wel dat vapen volwassenen kan helpen om te stoppen met roken. Eigenlijk hadden we het product van in het begin moeten laten vermarkten via apothekers, en niet via het gewone distributiekanaal. Nu ja, hadden wij dit zo gedaan maar andere EU-landen niet, dan zou dat niet veel verschil gemaakt hebben."

Het lijkt toch wel een beetje alsof jullie vechten tegen de bierkaai. Krantenwinkeliers reageren als volgt: ‘De strijd lijkt verloren, maar wij zijn hierin wel het grootste slachtoffer.'

"Helaas, de overheid MOET reageren. Neem nu die regelmatige accijnsverhogingen. Je kunt niet zeggen dat je het niet doet omdat het gevolg een toename in de illegale verkoop is. Zo werkt het niet. We weten dat prijs de meest efficiënte maatregel is om roken terug te dringen."

Alcohol

Tabak en e-sigaretten worden strenger aangepakt dan alcohol, toch? Maar alcohol is toch ook kankerverwekkend?

"Klopt. Dat ligt hoogstwaarschijnlijk politiek gevoeliger. En die lobby is gigantisch sterk. Geen enkele politicus wil een café waar met bier plezier wordt gemaakt sluiten. Maar reclame voor alcohol, bijvoorbeeld op de Gentse Feesten, wordt toch nog massaal toegelaten. Dat begrijp ik niet. Op dat vlak hebben we nog veel werk."

Jeugd via hun kanalen bereiken

Hoe kan je de jeugd bereiken met je boodschap?

"De mentaliteit binnen onze maatschappij ten opzichte van tabak is volledig veranderd. Dat is goed nieuws. Wat vapen betreft, moet de jeugd wel worden gesensibiliseerd. Alles begint bij de ouders en de school. Maar de overheid zou bijvoorbeeld ook de eigen wapens van de illegale markt kunnen inzetten om de jongeren te bereiken en te waarschuwen, bijvoorbeeld via de inzet van influencers op sociale media. Waarom niet?"

Met alle respect, ik geloof toch dat uw strijd een verloren zaak is, een druppel op een hete plaat.

"Dat zou kunnen, maar indertijd had ik dat gevoel ook met de strijd tegen tabak. Ik geloof dat we die cijfers bij jongeren nog kunnen keren. Het werk van de overheid moet je echter op de lange termijn evalueren."

Dat kan goed zijn, maar de illegale spelers zitten ondertussen niet stil.

"Helaas niet, neen (zucht)."

Stickers
De FOD Volksgezondheid mag niet aan preventie doen, dat is een regionale bevoegdheid. Om de verkoop aan minderjarigen tegen te gaan, heeft de dienst wel stickers laten ontwikkelen. Zo wordt winkelbezoekers duidelijk gemaakt dat ze gecontroleerd worden. “Er zijn zeker kinderen die daardoor stress krijgen en afzien van hun aankoop”, vertelt Paul daarover.

Neutrale sigarenpakjes en beperking op vapesmaken
Na het rookverbod op terrassen, begin 2026, mag de Belgische markt zich nog opmaken voor de verplichting van neutrale pakjes voor sigaren (plain packaging), vanaf midden 2026, en een beperking op de vele smaakjes in vapes, die overigens werd opgenomen in het regeerakkoord. Maar het is nog wachten op het advies van de Hoge Gezondheidsraad. Eens dat er is, kan het snel gaan.
Paul daarover: “Uiteraard zitten die stoffen ook in voeding. Aromastoffen zijn echter kleine moleculen die vluchtig zijn en worden opgenomen door de mond of de longen. Via de longen gaat dat sneller dan via het maag-darmstelsel. We weten nog niet welke gevolgen dit heeft op de lange termijn.”