"Architecten zijn medeplichtig aan ruimtelijke vernietiging"

Ex-Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck luidt de noodklok

Op de gedrevenheid van ex-Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck staat geen maat. Inmiddels op pensioen weet hij zijn tijd goed en nuttig te besteden. Dat hij bezorgd is om het lot van de aarde, blijft zijn eeuwig strijdpunt dat hij onder geen beding wil en kan loslaten en waarvoor hij blijft vechten. Zijn bekommernis is, begrijpelijkerwijs, groot en maakt hem soms moedeloos en pessimistisch.

Een ontmoeting met ex-professor en gewezen Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck is altijd goed gevuld. Van zijn jeugd - waarin hij werd opgevoed door zijn tante - tot zijn passie voor fotografie waarvan hij op Instagram af en toe sterke beelden publiceert. Zijn aangescherpte visie op architectuur doet enigszins denken aan het fotografisch oeuvre van de Russische fotograaf Rodchenko. Maar dat is een ander boeiend verhaal. 

Overtuigend en helder

Van Broeck drukt ons meteen op de feiten die hij bovendien weet te documenteren met gedegen cijfermateriaal waar je niet altijd happy van wordt. De puzzelstukjes vallen op het einde van de rit mooi en niet zonder zorgen in elkaar. Zijn discours is overtuigend en bovenal helder. Dat is ook nodig om de misverstanden omtrent het klimaat uit de weg te ruimen en hapklaar te serveren. En dat doet hij zeker met verve en structuur. Bij een van onze eerste gesprekken werd het in een klap duidelijk. Al Gore legde volgens Van Broeck te veel de nadruk op de warming up. De gewezen Bouwmeester focust zich eerder op het begrip land use. Wat dat laatste betreft is, volgens Van Broeck, onze footprint veel te groot. In Vlaanderen nemen we te veel ruimte in, we zijn bovendien ook te verspreid. Sommigen spreken over Vlaanderen ‘nevelstad’, maar dat klinkt te vergoelijkend en te aanvaardbaar.

"Het ruimtebeslag in Vlaanderen is het grootste in Europa. Het gekke is dat de dichtheid enkel hoog is in onze centrumsteden"

Ruimte voor de natuur eten we op

Het ruimtebeslag in Vlaanderen is het grootste in Europa. Het gekke is dat de dichtheid enkel hoog is in onze centrumsteden; in verkavelingen met vrijstaande woningen is de dichtheid zeer laag. Bedenk dat in die ingenomen ruimte ook wegen zijn opgenomen die de ‘kruimeltjes’ verbinden. Dat kost op zijn minst handen vol geld voor de vervoersmaatschappijen. “Wij zijn koploper in het verorberen van beschikbare ruimte voor de natuur. Bovendien wonen we met teveel mensen in het buitengebied.”

Ruimtebeslag bestaat grotendeels uit 35% huisvesting en verder uit landbouwgebouwen, industrie, ontginningsgebied, diensten, luchthavens. We staan volgens Van Broeck heel zwak wat onze beschermde natuur betreft. Als we daar de parken, natuurdomeinen en militaire terreinen aan toevoegen, dan komen we qua natuur aan een schamele 6,2 procent van de Vlaamse oppervlakte.

Koolstofgewicht

Met het verdringen van ecosystemen en diverse diersoorten is het vandaag veel erger gesteld dan met de klimaatverandering. Van Broeck: “Het koolstofgewicht van gewervelde zoogdieren in de wereld is als volgt verdeeld: 63% bestaat uit vee, 35% uit mensen en 2% uit gewervelden in de vrije natuur. In Vlaanderen is de situatie nog rampzaliger, met gewervelden in de vrije natuur die slechts 0,1% uitmaken. Het toont aan hoe invasief de mens ecosystemen vernietigt. Het feit dat landbouw, dorpen en steden de gewervelde dieren rond dorp en stad binnen enkele eeuwen hebben uitgeroeid, is verontrustend.

 

Eten als marginaal bijproduct

Nog een interessante bemerking is dat ons eten niet veel waard is. Van Broeck: “Een eeuw geleden ging 50% van het gezinsbudget naar voedsel. Eten is vandaag een marginaal bijproduct. Onze landbouw stelt economisch nauwelijks iets voor, is amper één procent van ons bruto binnenlands product, maar neemt wel de helft van ons grondgebied in beslag. Ook op dit vlak moet de landbouw zichzelf heruitvinden en bijvoorbeeld stoppen om varkensvlees en diepvriesfrieten naar Vietnam te exporteren. Al dat rondvliegen en -varen moet ophouden. De boeren moeten hun economisch model weer in handen nemen en natuurinclusief aan landbouw doen. Afstand nemen van de eentonige monocultuur om nieuwe gewassen te introduceren.”

En dat zal volgens Van Broeck veel natuurgrond opleveren. Rood vlees vereist vijf keer meer grond en twintig keer meer water per kilocalorie voedingswaarde dan plantaardig voedsel. Het moet mogelijk zijn om minder rood vlees te eten, en het mag ook duurder zijn zodat veeboeren er zelf wat aan overhouden. De oplossing lijkt voor de hand liggend, maar het harde cijfermateriaal dat Van Broeck naar boven haalt, toont een ander beeld.

Soortverlies gaat razendsnel

Van Broeck: “Als we puur theoretisch gezien de CO₂-uitstoot volgend jaar op nul zouden krijgen, dan begint het hier pas af te koelen binnen de 200 à 300 jaar en halen we binnen 1.200 jaar terug de temperaturen van vorige eeuw. Dat lijkt lang, maar in het licht van de evolutie valt dat mee. Als daarentegen een grote gewervelde soort uitsterft, duurt het gemiddeld 2 miljoen jaar voor er via mutaties en darwinistische selectie een gelijkwaardige vervanger met eenzelfde positie binnen de voedselketen opduikt. En soortenverlies gaat razendsnel. Zodra er onvoldoende exemplaren van een soort zijn om de genetische variabiliteit op peil te houden, is de kans dat ze verdwijnt heel waarschijnlijk. In Vlaanderen zit al 70% van de soorten onder die kritische drempel.”

"Vroeger ging het over mooi of lelijk maar vandaag draait het om hoe de architect vorm geeft aan de ruimtelijke aanwezigheid"

Ruimtelijke aanwezigheid

Architecten gaan in dit perspectief niet geheel vrijuit en hebben ongehinderd mee de open ruimte verorberd. “Vandaag gaat er veel meer aandacht naar de ruimtelijke problematiek. Architecten hadden voorheen ook niet die vorming. Dat betekent dat deze sector de sleutels van een duurzame ruimtelijke ordening in handen heeft. Vroeger ging het over mooi of lelijk maar vandaag draait het om hoe de architect vorm geeft aan de ruimtelijke aanwezigheid van de menselijke soort op aarde.” Uitdagingen genoeg.

Narratief

"Ik denk dat het narratief, het discours dat we ontwikkelen om de verandering in gang te zetten, ontzettend belangrijk is. We moeten hierop aldoor blijven hameren. Het gaat niet alleen om de CO₂-uitstoot, we moeten ook inzetten op ontwikkelingshulp. De geboortecijfers zijn alleen hoog in landen met een lage scholingsgraad en gezondheidszorg, en waar de gelijkberechtiging van de vrouw compleet ondermaats is.

Wijzelf moeten spaarzamer omgaan met landoppervlak. We claimen teveel, natuur en dieren krijgen geen kans. We moeten dringend ons economisch model herzien en het geloof dat we eeuwig kunnen blijven groeien laten varen. De grootste urgentie is om ruimte terug te geven aan de natuur en dat geldt voor de gehele planeet. Groenland is een bekende uitzondering met ruim 80% natuur."

"Goede architecten stellen de vraag automatisch in vraag en komen daardoor vanzelf tot het antwoord"

Drastische betonstop

Van Broeck pleit ook voor een drastische betonstop, het is de beste strategie om ruimte terug te geven aan de natuur. “De natuur zal alleen blijven bestaan als we weigeren om haar vol te tekenen. We moeten inzien dat niet bouwen geen nederlaag betekent, maar juist een overwinning. Tegen ecologisch of maatschappelijk onverantwoorde opdrachten zeggen we resoluut nee. Wij mogen ons niet medeplichtig blijven maken aan ruimtelijke vernietiging. Architecten moeten bij elke ontwerpvraag nagaan of die wel nodig is. Daar zijn ze tegenwoordig ook voor opgeleid. De mix van positieve en humane wetenschappen maakt van ons systeemdenkers die alle parameters nagaan. Goede architecten stellen de vraag automatisch in vraag en komen daardoor vanzelf tot het antwoord. Rem Koolhaas kreeg de opdracht voor het Casa de Música in Porto omdat hij voorstelde om een muziekpaleis met dergelijke doelstellingen op een andere, meer geschikte plaats in de stad te bouwen. Het Franse bureau Lacaton & Vassal heeft ooit een wedstrijd voor de heraanleg van een openbaar plein gewonnen met hun voorstel om het plein onveranderd te laten. Uit observatie bleek immers dat alles perfect zat.”

Erfgoed

En verder ziet de ex-Vlaams Bouwmeester geen toekomst voor uitgewoonde villa's, die men volgens hem beter verplaatst naar een andere plek of afbreekt en op die plaats de natuur zijn vrije gang laat gaan. Belangrijk vindt hij ook onze omgang met erfgoed. In een van zijn talloze lezingen verwijst de architect-ingenieur naar een kerkgebouw nabij Londen. Daarin ligt nu een prachtig zwembad zonder al te veel breekwerk. Technieken als ventilatiekanalen zitten in de vloer. Het gebouw voorkomt de bouw van een nieuw zwembad in open ruimte elders.

Een ander treffend voorbeeld is een groenproject in Oostkamp waar de natuur tot tegen de woningen wordt getrokken. Men hoeft niet meer naar Center Parcs te gaan om de natuur te beleven. Zelfs in dit woongebied strijkt de blauwe reiger neer. Het gebied wordt afgegraasd door schapen. Voordeel is dat de grond niet verkocht of onteigend moet worden.
“Co-housing wordt een belangrijke woonvorm en is - indien het een coöperatieve is - een interessant model waarbij de grond niet wordt verkocht. Er wordt gewoond tegen de kostprijs wat op termijn goedkoper is", besluit Leo Vanbroeck.