"ARCHITECTUUR TUSSEN STAD EN HAVEN"

Architectuurplatform Terwecoren-Verdickt
verkent de fascinerende grens waar infrastructuur architectuur wordt

Het werk van het ontwerpbureau Architectuurplatform Terwecoren-Verdickt situeert zich in de opmerkelijke en zonderlinge raakzones tussen stad en haven. Tussen publiek en logistiek, tussen infrastructuur en architectuur, tussen efficiënte stromen en stedelijke theater, tussen werken en kijken naar werk, …. biedt het oeuvre een caleidoscopische blik op de rijke diversiteit in de duale relatie haven-stad: van een bezoekerscentrum, over een logistiek overslagplatform voor bouwmaterialen, een passagiersterminal, aanlegsteigers voor toeristen tot tal van nieuwe typologieën voor stedelijke gebouwen met gestapelde productie.

    

Focus breed houden

“Annekatrien Verdickt en ik zijn in 2000 afgestudeerd. Ons traject verliep aanvankelijk vrij klassiek. Annekatrien had het geluk om tijdens haar stagejaren een betonnen woning in Gistel te mogen realiseren. Ook ik had al snel een paar opdrachten. Je vertrekt vanuit een bepaalde passie om het vak te beheersen en uit te diepen, iets dat heel sterk in ons ontwerpbureau leeft."

U heeft niet moedwillig gekozen voor een bepaalde specialiteit? Jan Terwecoren: “We hebben nooit gewild om het beroep te vernauwen omwille van een bepaalde specialisatie. We wilden vooral onze focus breed houden en werken op uiteenlopende schaalniveaus. Wij zitten niet in een bepaalde niche, maar door specifieke opdrachten keren dezelfde thema’s terug. Passie en de motivatie om je in een bepaalde materie te verdiepen, daar komt het voor ons op neer. Projecten duren vaak twee tot vijf jaar, dat is dus eigenlijk niet zomaar gratuite. Een project zien wij als een reis. Werken op diverse schaalniveaus levert ergens een concurrentieel voordeel op. Masterplanning bijvoorbeeld verloopt grootschalig en vraagt om beginconcepten, inclusief de invulling van de architectuur uit te denken. En dan is het de kunst om op verschillende schalen te werken en snel te schakelen van een grote naar een kleine schaal.”

"De productieve laag in de stad biedt een mooie meerwaarde en kansen als tegengewicht van wilde appartementsbouw"

Focus op wonen

U ontwerpt vanuit verschillende perspectieven? Jan Terwecoren: “Het voordeel van niet-specialisatie is dat je de zaken vanuit verschillende invalshoeken bekijkt. Neem het D’Ieteren-project (wedstrijdontwerp): door zijn omvang was het ontwerp in staat de omgeving naar zijn hand te zetten. Het project ligt in de Kanaalzone, een gebied dat een tijd stil heeft gestaan en dat inmiddels een grote transformatie doormaakt. Niet zoals in Oostende waar de havenactiviteiten worden weggeschrapt en in de plaats daarvan woningen verschijnen. Hetzelfde verschijnsel zien we in Rotterdam (zuidoever; Kop van Zuid) en in Amsterdam (Borneo Sporenburg en KNSM-eiland). Ook in Duisburg, in Gent (Oude Dokken) en Antwerpen met Het Eilandje werd vooral op het wonen gefocust.”

Achterbouwateliers

Brussel zweert bij een andere aanpak? Jan Terwecoren: “Op een zeker moment zijn besturen tot andere inzichten gekomen. Brussel is soms traag in bepaalde ontwikkeling, maar dat heeft het voordeel dat je nog wat kan corrigeren. De hoofdstad kiest ervoor om de kleine industriële productie in de stad te houden. Je hebt in Brussel de grote industrie zoals Buda langs Het Kanaal waar veel grote bedrijven liggen. Ook in Vorst vind je veel grootkorrelige bedrijven zoals Audi. Daarnaast heb je het fijnkorrelig industriële weefsel zoals garages en achterbouwateliers, een typologie die we hier in Molenbeek aantreffen. In de jaren negentig zag men in Brussel de industrie wegtrekken. Dat kwam vooral door de vastgoeddruk. Het is nu eenmaal lucratiever om pandjes om te bouwen tot kantoorentiteiten of wooncomplexen. Industrie wordt bovendien als hinderlijk ervaren, iets dat stinkt, stof veroorzaakt en lawaai maakt. Nochtans klopt dat beeld niet meer in het huidige Industrie 4.0-tijdperk waar digitalisering in de smart industry sterk aan de orde is. Bovendien is de reglementering betreffende geur, stof en lawaai in de stad bijzonder streng geworden. Die productieve laag in de stad biedt een mooie meerwaarde en kansen als tegengewicht van wilde appartementsbouw en de creatie van slaapbuurten. Brussel speelt met deze aanpak een voortrekkersrol en tegelijkertijd wordt er ook geëxperimenteerd.”

“Het is belangrijk dat de achterkant van de stad ook een beetje de voorkant wordt”

Metabolisme van de stad

De rol van Olivier Bastin, de vorige Brussels Bouwmeester, is cruciaal geweest… Jan Terwecoren: “De Europese voortrekkersrol van Brussel werd hard gemaakt door de opmaak van een Plan Canal. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest schreef een internationale wedstrijd uit die door de Franse Alexandre Chemetoff werd gewonnen. Er is toen speciaal voor De Kanaalzone een projectbureau – Equipe Canal – opgericht dat heel veel expertise samenbracht en inzag dat De Kanaalzone een stevige ‘figuur’ is voor de verdere ontwikkeling van de stad. Kristiaan Borret, Bastins opvolger, trekt vandaag die lijn door. Door het Kanaalplan is er in Brussel een strategie uitgerold om productie in het stedelijk weefsel te integreren. Er zijn hier opdrachten uitgekomen die compleet nieuw waren voor architecten. Industrie en productie waren quasi nog onontgonnen terrein."

Jan Terwecoren: “Belangrijk in dit perspectief is het aspect zichtbaarheid zoals je dat ziet in ons project van het Bouwmaterialendorp. Wij tonen een ballet van bewegingen rond de afwikkeling van de goederenstroom. Dat maakt deel uit van het metabolisme van de stad, een stroom van materialen die we zichtbaar maken. Zo wordt 'de achterkant' van de stad ook een beetje de voorkant.”

Stapelen van productie

“Een ander punt naast visibiliteit is de verdichting. Dat gaat over het stapelen van de productie, een opgave die een hele andere organisatie vereist. Hellingen, liften, zware lasten... brengen heel wat uitdagingen met zich mee. Ook het mengen van bijvoorbeeld een productiegebouw met een recreatieve functie op het dak of de combinatie met een woonfunctie is een ander aandachtspunt. Een voorbeeld hiervan is NovaCity van Bogdan & Van Broeck architects. De productieve programma’s moeten hier hun comfort zoeken via onbevooroordeelde architectuur.”

Buik Gentse haven zichtbaarder dan ooit

Een van Jan Terwecoren en Annekatrien Verdickts eerste grote opdrachten was het bezoekerscentrum in de haven van Gent. “Het project opende voor ons een nieuwe wereld. De eisen waren duurzaamheid en visibiliteit, het havenhuis werd geacht te fungeren als scharnierpunt tussen stad en havengebied. Bekijk je het gebied van de North Sea Port, dan is de oppervlakte ervan groter dan de stad Gent. Voor de wedstrijd stond het gebouw wat onzichtbaar gedrumd op een hoek van het terrein. Als je in zo’n omgeving van dokken, hangars en kranen een representatief bezoekerscentrum wil, dringt een sterkere positionering en lokalisering zich op. In ons ontwerp hebben we om die reden het gebouw op de rand van het dok gezet en dus niet op de voorziene locatie. Door deze atypische inplanting wordt het gebouw een ‘puntlading’ in zijn omgeving, zeker naar zichtbaarheid toe.

Een tweede aspect van het programma was dat je er mensen ontvangt en dan gaat het over de representativiteit. Bovendien hadden we eveneens te maken met een productief programma, namelijk het reinigen van olie en het leveren van drinkwater aan schepen door de dienst Schipperij, gehuisvest beneden in hetzelfde gebouw. Ontvangst en productie zijn daardoor formeel in het ontwerp vervlochten. Van op deze locatie zie je de dokken en kijk je als bezoeker drie kilometer in de buik van de haven van Gent. Tegelijkertijd maakt diezelfde bezoeker kennis met allerhande havenactiviteiten, ze vormen het levendige decor.”

Het bezoekerscentrum is een staalconstructie bekleed met hout. Jan Terwecoren berekende ook de stabiliteit ervan en snoof zijn kennis hiervoor op bij het studiebureau Mouton waar hij stage had gelopen. Jan Terwecoren: “Kijk je naar onze havenprojecten, dan hebben we telkens iets anders gedaan. Havens zijn de stad uitgegroeid, we zijn ervan vervreemd. Nochtans is het een bijzonder gebied, cruciaal voor onze economie en welvaart.”

A good city has industry

Jullie tweede havenproject van Brussel heeft een sterke sociaal-economische insteek, opgetuigd met een opvallende architectuur. Jan Terwecoren: “In 2013 won ons bureau de uitgeschreven wedstrijd. Het is toenmalig Brussels Bouwmeester Olivier Bastin aan wie we de aanzet van dit verhaal te danken hebben. Ook de tentoonstelling A good city has industry (door AWB en Mark Brearley vormgegeven) richtte de aandacht in architectuurmiddens naar dit nieuwe type van opdrachten. De Brusselse haven mag je niet vergelijken met Antwerpen of Gent. Het is een binnenhaven zoals die van Duisburg. Het bijzondere aan de haven van Brussel is dat ze de stad in twee deelt en er middenin ligt. De Kanaalzone is een breuk in het stadsweefsel met dat unieke dat je heel diep in de stad geraakt. Bouwmaterialen en drank zijn zware lasten en zeer geschikt voor de binnenscheepvaart. Het is dus zeker interessant om ze via schepen diep in de stad te vervoeren.”

Logistieke corridor

Voor Olivier Bastin moest er een wedstrijd komen omwille van de architectuur. De haven bevond zich toen nog in het defensief omdat net zoals overal in Europa havenactiviteiten dicht bij de stad gedoemd waren om te verdwijnen om er appartementen te bouwen. In die periode (2013) maakte de haven van Brussel een transitie door en heeft ze eigenlijk haar positie gepromoot als city port. Terwecoren en Verdickt ontwierpen voor het Bouwmaterialendorp aan het Vergotedok in Brussel een uiterst flexibel industrieel gebouw met een iconische dakenstructuur. De opvallende architectuur geeft opnieuw waardigheid, fierheid en prestige aan de voorheen zo verguisde industrie. De industrie wordt in Brussel niet langer weggestopt, eerder is ze onmisbaar en maakt ze deel uit van de stad. Belangrijk element in het project was ook de afvoer van bouwafval en vrijgekomen gronden van Brusselse bouwwerven. Dit wordt nu niet in het Bouwmaterialendorp gerealiseerd, maar op zustersites in de haven.

Jan Terwecoren: “De terreinen van ons project waren zeer rommelig, er was geen relatie tussen de haven en de Havenlaan. We rollen in ons ontwerp een modulair raster uit met visuele doorsteken. We hebben voor dit project ook een internationale prijs gewonnen: The award for substainable construction van Holcim.”

Haven van Papeete

Het havenproject Brussel brachten Terwecoren en Verdickt naar de overzeese haven van Papeete (Frans-Polynesië). Deze haven behoort tot een groep eilanden (atollen) met tal van vulkanische gebergten die enkel bewoond zijn aan de rand. De haven van Papeete bevindt zich op een landstong. Jan Terwecoren: “De vraag was om een passagiersterminal te bouwen, maar dat wrong aan alle kanten omdat elke passagiersterminal onderworpen is aan de norm ISPS. De International Ship & Port facility Security (ISPS) Code is een internationaal voorschrift dat verplicht tot maatregelen voor het beveiligen van schepen en havenvoorzieningen. Daardoor ging de verbinding van de stad en het water teloor. Papeete is geen toplocatie waar zeer grote passagiersschepen aanmeren. Het is kleinschaliger en ook niet elke dag benut, dus hebben we het concept zo ontworpen dat het geschikt is zowel voor de scheepvaart als voor culturele evenementen voor de lokale gemeenschap: een ontvangstruimte aan het water, een danszaal in de bagageruimte en cafetaria met terras dat uitkijkt over de lagune.”

Nieuwe publieke functie

Het project is van groot belang voor Papeete en voor Frans-Polynesië. Voor de duizenden bezoekers die aanleggen, vormen de passagiersterminal en de Place Vaiété de representatieve ruimte van waaruit lokale en internationale cruises vertrekken en eindigen, kortom het eerste en het laatste beeld van een reis. Jan Terwecoren: “De terminal betekent voor de stad Papeete een enorme bron van verrijking en voegt een nieuwe publieke functie toe aan de plek. Het project dient hier op een creatieve manier mee om te gaan, rekening houdend met de vereisten van de ISPS en met het belang van de ruimtelijke continuïteit tussen stad-terminal-schepen en de waterkant.”

Het gebied kent slechts twee seizoenen en de temperatuur fluctueert er doorgaans altijd tussen de 25 en 30 graden, waardoor er geen grens is tussen binnen en buiten. Jan Terwecoren: “Je kan evengoed buiten wachten in een aangename parktuin. Ook het toerisme kent het verschijnsel van metabolisme die je nooit ziet. Denk onder meer aan bevoorrading, sanitaire afvoer, aanvoer elektriciteit, brandstofvoorziening, bagageafhandeling. Ze beïnvloeden sterk je ontwerp. In plaats van een afsluiting te zetten omwille van de ISPS-code, hebben wij de bestaande kaaistructuur op palen losgemaakt van het vaste land. Je krijgt zo een natuurlijke breuk binnen de ISPS-zone waarbij het uitzicht op de oceaan gehandhaafd blijft. Is de zone vrij van schepen, dan zijn de kades weer toegankelijk. Het project is in aanbestedingsfase door een wissel in de lokale politiek jammer genoeg afgebroken.”

Le Havre: Le quai des jumeaux

Het project Le quai des jumeaux wil de economische activiteit langs het Canal du Havre à Tancarville aanzwengelen. Hiervoor is uitgegaan van de bestaande context en wordt ingezet op overslag en jonge bedrijven die toegevoegde waarde leveren aan overslag en goederenstromen.

De sites bevinden zich op een zeer strategische plek in het stedelijk weefsel, meer bepaald op de grens tussen stad en haven. Le quai des jumeaux is evenzeer een stedelijk project: een contrapunt waarbij de havenactiviteit en in het bijzonder de overslag van goederen, getoond worden aan de stedeling. Le quai des jumeaux biedt de omwonenden, studenten en werknemers een nieuw type publieke ruimte die de havenactiviteit als achtergrondtafereel als uitgangspunt neemt om het publieke domein te animeren. Visibiliteit speelt een grote rol. De gevels zijn opgevat als billboards.
Het project valt samen in een groter geheel – Reinventer la Seine - waarbij Parijs, Rouen en Le Havre een veertigtal sites ter beschikking hebben gesteld om innovatieve projecten en toepassingen te hosten om de aantrekkelijkheid en invloed van de betrokken steden te vergroten.

Rostock

De analyse van de stad Rostock onthult kwaliteiten, moeilijkheden en mogelijkheden om de waterkant te verbinden met de stad en om een duurzamer en kleinschaliger vorm van cruisetoerisme te integreren in de context van de binnenstad. Het doel is om inwoners naar het water te brengen en toeristen naar het stadscentrum. Een eerste structurele ingreep is de transformatie van de kustweg naar een boulevardsysteem. Het ontwerp van de ISPS-zone en de voorzieningen bij aanmeren van een cruiseschip werd in een ruimer, landschappelijk perspectief bekeken. Hoe kan een gesloten, tijdelijke ruimte geïntegreerd worden in een ketting van publieke plekken aan het water?

Het tijdelijk paviljoen onder de kraan is een transitzone, met scanner, bar en welkomstzone bij het aanmeren van cruises maar evengoed een ontmoetingsplek met tentoonstellingen, ticketbalie, toegangscontrole.