"In Duitsland vinden ze onze architectuur heel exotisch"

Bovenbouw architectuur

In een vorig leven kennen we architect Dirk Somers als een van de smaakmakers van het ontwerpbureau Huiswerk. Vandaag is architectenbureau Bovenbouw zijn geesteskind en is hij nog altijd even strijdbaar om aan bloedeloze seriearchitectuur te ontsnappen.

   

Punctum

Gelouterd door de jaren weet Dirk Somers dat hij vandaag een stuk efficiënter is geworden, maar daarom niet per se "beter" dan vroeger. De ontwerpen uit de tijd van Huiswerk zijn net zoals die van vandaag fris van de lever. Altijd met dat speciale randje wat elk project bijzonder en warm maakt. Een touch die maar moeilijk valt te omschrijven. Soms denken we onwillekeurig aan een begrip als punctum van de Franse denker Roland Barthes, ingekleed als iets dat buiten het rationele valt. Kleur en vorm onderlijnen dit aspect. We herinneren Somers vooral in de categorie architecten die nadenkt en elk project grondig uitspit. De architect moet erom lachen als we zeggen dat zijn projecten wat langer op de tekentafel zijn blijven liggen, al weet hij precies wat we ermee bedoelen.

"Door de Duitse procedure word je bijna gedwongen om op een droge zakelijke manier te ontwerpen, wat leidt tot saaie gebouwen"

Wieërs en wivina

Somers startte in een scharnierperiode. "Dat klopt, ik ben afgestudeerd in 1998. Architectuur in Vlaanderen toen en vandaag is een groot verschil. Ik begon bij Huiswerk begin 2000 en was de eerste medewerker van de huidige Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs. In 2011 zijn we vreedzaam gesplitst. Niettemin hebben we zeer aangenaam samengewerkt en ook erg veel gelachen."

Met Huiswerk stond Somers ook in contact met Wivina Demeester en bouwde hij onder meer aan haar geesteskind Monnikenheide, een project voor mentaal gehandicapten. Dirk Somers: "Wivina heeft ons bureau een serieuze boost gegeven. Haar interesse voor jonge architectenbureaus was niet gering."

Meer dan 40 jaar was Wivina Demeester-De Meyer de sturende en stuwende kracht achter Monnikenheide. Op 1 januari 2015 trad Monnikenheide toe tot de groep Emmaüs, mede onder haar stimulans. Dirk Somers: "Iemand waarvoor ik respect heb. Zij was onder meer de initiator van Vlaams Bouwmeester en installeerde bOb Van Reeth als eerste Vlaams Bouwmeester. De Kunstenregeling bij VIPA is op haar gezag in het leven geroepen. Zo werden we destijds gevraagd om voor Monnikenheide te ontwerpen. We waren nog jong, ik was pas afgestudeerd. bOb Van Reeth had er al een paviljoen gebouwd. Vandaag is Monnikenheide meer dan 45 jaar pionier in de zorg, in het wonen, in het creëren van een thuis voor alle bewoners. Wivina wilde een warm nest maken in de zorgarchitectuur met jonge en goede architecten die dat begrepen, zoals Jo Peeters, Johan De Coster, 51N4E, UR architects en dus ook Huiswerk."

Holle frases

Dirk Somers opereert met Bovenbouw vanuit Antwerpen, de stad waar architect Daniel Libeskind werd aangetrokken voor de Boerentoren. "Ik heb er nog niet veel goeds over horen zeggen." Somers wikt zijn woorden en vindt dat de gevierde sterarchitect het wel goed kan verkopen, maar dat zijn speak een manier is om er wat omheen te praten. "In heel het debat hoor ik wat te veel holle frasen zoals 'een monument moet een tweede leven kunnen krijgen' … Dat zijn uitspraken waar toch iedereen achter staat. En als je dan kijkt hoe hij dat invult, dan frons je toch de wenkbrauwen en denk je toch: niet op die manier. Het optoppen van het Havenhuis van Zaha Hadid vond ik destijds beter te verdedigen, ook al is het niet mijn ding."

  

MARX EN ENGELS
Dirk Somers op de vraag waarom zijn bureau Bovenbouw heet: "Huiswerk was een spel van woorden. Bovenbouw is dat ook. Het is een woord dat tegelijk heel banaal is en tegelijk een zekere gelaagdheid tentoonspreidt. Denk aan het ruime begrip bovenbouw bij Marx en Engels. Bovenbouw geeft aan dat architectuur tegelijkertijd over complexe en over hele pragmatische dingen gaat."
Of hij zich bij de split in 2011 heeft afgevraagd waar hij met zijn bureau naartoe wilde? Somers denkt na en zegt na een stilte dat hij het een moeilijke vraag vindt. "Omdat ik op een complexe vraag een eenvoudig antwoord moet geven. Bovenbouw was geen radicale omslag, wel een eerlijke voortzetting van de architectuurprojecten waarmee ik bezig was."

Over Kleur en context 

Een heerlijk ontworpen project zoals een weekendhuis in Bazel, bij Kruibeke, waar een fris palet van kleuren een rol speelt, trekt in het portfolio van Dirk Somers aandacht. Er speelt een kleuruitbundigheid die je zelden – de uitzonderingen daargelaten – in volle glorie binnen het domein van de architectuur tegenkomt. Kleur keert ook terug in de renovatie van een rijhuis waarvan de indeling volledig werd herdacht en een spant in een 'overspannen' vangoghiaans geel de toon zet. En ook voor het wedstrijdproject van de Sint-Hubertuskerk in Berchem was kleur heel present. Kleur wordt desondanks met mondjesmaat toegepast binnen het domein van de architectuur.

"Ik denk dat architecten het zich soms gemakkelijk maken door kleur te schrappen"

Dirk Somers: "Dat begrijp ik volkomen. Het is ook ontzettend moeilijk; ik krijg daar altijd opnieuw stress van. Speciaal daarvoor hebben we hier een gigantisch rek vol potjes om mee te experimenteren. We zetten kleurstalen op de werf liever zelf, omdat we dan net zoveel iteraties kunnen doen als we zelf willen. Kleur reageert op de omgeving. Je kan complexe kleurcombinaties enkel op de plek zelf evalueren. Ik denk dat architecten het zich soms gemakkelijk maken door kleur te schrappen. Je hebt natuurlijk bekende historische uitzonderingen zoals Bruno Taut en Le Corbusier. Tegenwoordig hoor je vaak dat je met grijs en wit niet veel kan misdoen. Maar net door kleur kan je de belevingswaarde en de rijkdom van een gebouw enorm intensiveren, zonder veel geld te moeten uitgeven."

Er wordt ook vaak en veel over context gesproken. Dirk Somers: "Het is altijd spannend om het specifieke van een situatie naar voren te halen. Omdat in onze leefomgeving de vervlakking toeslaat, verliezen heel veel dingen hun eigenheid. Zeker in die sterke context van de 19e-eeuwse Sint-Hubertuskerk hebben we de eigenheid van de plek niet willen verzwakken maar juist versterken." Het blauw van die Sint-Hubertuskerk is heel tektonisch maar refereert door het sterk aanwezige Ave-Maria-blauw-gehalte ook nog aan de oorspronkelijke functie van het 19e-eeuwse neogotische gebouw.

duitse connectie

Fibonacci Skyscraper in Antwerpen was aanvankelijk een gezamenlijk project met het Münchense bureau Hild und K Architekten. Het ontwerp komt wel heel strak en koud-functioneel over. Is er een Duitse connectie? Dirk Somers: "In samenwerking met Hild und K ontwierpen wij een van de acht monumentale torens in het masterplan van Secchi-Viganò voor de stadsuitbreiding van de wijk Nieuw Zuid in Antwerpen."

Hild und K Architekten durven uit te pakken met een nogal rigide en massieve vormgeving. Dirk Somers: "Ik ben vrij veel in Duistland; daar vinden ze mijn architectuur heel exotisch omdat ons werk zo kleurrijk en heel divers is en een zekere mentale speelsheid etaleert. Onze omgang met geschiedenis en stadsarchitectuur – thema's die zij ook belangrijk vinden – vinden ze heel herkenbaar maar allerminst ludiek en spannend."

Hild und K Architekten zijn in hun architectuur massief en strak, al durven ze ornamenten en kleur te gebruiken. Er valt zeker een ernstige zakelijkheid te bespeuren. Het roept herinneringen op aan degelijke neoclassicistische architectuur … Dirk Somers: "Ik kan het smaken, al stel ik mij graag de vraag hoe je traditionele architecturale thema's lichter en cultureel meer hedendaags en verteerbaar maakt. Vragen die volgens mij een beetje te weinig leven in Duitsland. Ik heb ooit eens meegedaan aan een wedstrijd voor een Duitse school in Brussel. Aan de Duitse procedure merk je dat je bijna gedwongen wordt om op een droge zakelijke manier te ontwerpen, omdat je voor heel weinig geld een heel uitgewerkt technisch dossier moet indienen. In Duitsland verwachten ze in een wedstrijd bijvoorbeeld al technische doorsnedes op 1/50. Dat dwingt je om saaie gebouwen te ontwerpen. Bij ons krijg je wat meer middelen en gaat het vooral over een visie en hoeft alles niet zo uitgewerkt te zijn: je kan bijgevolg meer inzetten op het verhaal en bijbehorende associaties. Win je een Duitse selectieprocedure, dan krijg je plots te veel geld om dat droge wedstrijdontwerp daadwerkelijk te bouwen. Toen ik dat besefte, ben ik gestopt met het schoolproject."

Heden en verleden

Bovenbouw strandde met Fibonacci op een tweede plaats. Dirk Somers: "Ik verlaat mij niet op getallenreeksen; compositorisch gebruik ik verhoudingssystemen op een heel ruwe manier zonder het fanatisme van het getal. Ik geloof niet in getallen die een soort uitstraling zijn van een hogere waarheid."

In de boekenkast van Somers mag dan wel 'Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme' staan, zelf houdt hij meer van empirisch inzicht zoals je dat vindt bij Giò Ponti of Adolf Loos. Dirk Somers: "Destijds heb ik nog het geluk gehad een uitwisseling te mogen meemaken om bij Giorgio Grassi in Milaan te werken. Grassi hecht veel belang aan de continuïteit tussen heden en verleden in de architectuur, haalt types en vormen uit het verleden en weet ze op een niet-nostalgische manier te actualiseren. Hij legde de relatie tussen het hedendaagse ontwerp en historische typologieën. Christian Kieckens was eveneens bezig met het combineren van heden en verleden in een bijzondere mix van barok en minimalisme. Het Zuiderterras van bOb Van Reeth gaat terug op het werk van Josef Hoffmann." 

"Milaan is natuurlijk een fantastische stad met tal van beroemde architecten zoals Ponti, Asnago & Vender, Caccia Dominioni, Gardella ... Architecten die een brug wensen te maken tussen geschiedenis en moderniteit. Ik ga daar dieper op in in mijn lessen aan de UGent en in Delft."

ENKELE PROJECTEN

woonproject Sint-Benedictus, Mortsel

Dirk Somers: "Het is ons tweede project dat we in hout bouwen. Misschien wel een van de grotere houten gebouwen voor een woonproject in België. Het gaat om een groot ontwikkelingsproject van 68 woningen. Appartementen en gecombineerd met rijwoningen. In de wedstrijdfase was er een dilemma tussen het behouden van bestaande hangars en transformeren, of afbreken en mooiere woningen maken, beter georiënteerd. De uiteindelijke keuze voor sloop hebben we gecompenseerd met koolstofarme, houten gebouwen. Houtbouw niettegenstaande blijft het budgettair gevecht. We werken hier samen met Bart Dehaene uit Gent en Philip Aguirre als kunstenaar. Ciril is de opdrachtgever."

Zorgcampus Sint-Jozef, Ekeren

Het betreft een zorgcampus 18.000 vierkante meter het gaat om een zorgcampus in Ekeren helemaal in hout bekleed. Dirk Somers: "We hebben die wedstrijd gewonnen met een elementaire, erg beknopte visie. Ik dacht toen wel: hoe maken we hier een spannender verhaal van. De opdrachtgevers hadden een houtbouw gezien in Geel van Osar voor dezelfde doelgroep: namelijk mensen met zware mentale beperkingen. Het project van Osar was in hout bedacht en dat had een heel positief effect op de doelgroep. Dat was voor ons het moment dat we in het project zaten, qua ambitie schakel je dan naar een hogere een versnelling. Met de klimaatcrisis dachten we: kunnen hier beton omzetten in hout. Dat heeft natuurlijk een grote impact op het milieu."

Royale Belge, Bosvoorde

Deze opdracht werd gewonnen in een ontwerpwedstrijd georganiseerd door de Stad Brussel, en is een gezamenlijk project met Caruso St John Architects (Londen) en DDS+ uit Brussel.
De huidige transformatie mikt op een mix van functies: conferentie, kantoren, co-working, hotel, health club en restaurant. Een nieuwe vide in het hart van het gebouw verbindt de programma's op een overzichtelijke en overweldigende manier met elkaar. De programma's zijn zo georganiseerd dat er een synergie ontstaat die de volledige verscheidenheid aan ruimtes in het gebouw benut, waardoor het 24 uur per dag leeft voor huurders en bezoekers.

WZC De drie platanen, Oostende

Bij het ontwerp van het woonzorgcentrum wilde Bovenbouw bijdragen tot het succes van het masterplan waarin het zich bevindt. De aanpak bestond erin de passage onder het woonzorgcentrum te verlevendigen en op te laden. In plaats van langs een groot gebouw te fietsen, fiets je er dwars doorheen. Deze passage wordt in het gebouw formeel versterkt, zodat het openbare karakter duidelijk voelbaar wordt. Verder wordt de voorgevel aan de straatzijde opgetild, waardoor zicht op de groene binnenplaats ontstaat. Aan de achterzijde fungeert het restaurant als een zelfstandig gelijkvloers paviljoen, dat zich zorgvuldig positioneert tussen de bebouwing langs de straat en het recreatiegebied met de volkstuinen aan de achterzijde.

Het gebouw zelf is opgevat als een aaneenschakeling van momenten, die de bewoners een geanimeerde passage biedt. Deze momenten ontstaan door variatie op een consistente beeldtaal, materialiteit en kleurkeuze. De gangen op de verdiepingen zijn voorzien van vijf rustplaatsen, gaande van een gezellige rode kamer aan de straatzijde tot een ruime salon met uitzicht op de tuin.