"demontabel bouwen vanuit onze filosofie"
voor GAFPA bepalen context en structuur het architecturale domein
Een ontmoeting met het GAFPA Bureau voor Architectuur en Stedenbouw schenkt voldoening omwille van de sterke visie van het ontwerphuis. Zoiets geeft een goed gevoel, omdat de ontwerpers niet voorbijgaan aan beleving, schoonheid en praktisch nut. Vaak getuigen de ingrepen van structurele eenvoud en empathie.
GAFPA – de naam is ontleend aan de roman 'Kaas' van Willem Elsschot – noemt zich een Bureau voor Architectuur en Stedenbouw. Dat wijst erop dat architectuur en stedenbouw vandaag steeds meer samenvallen. "Er is de context die altijd speelt", zegt Floris De Bruyn, naast Philippe De Berlangeer en Frederick Verschueren in 2008 medeoprichter van het architectenbureau.
"Wedstrijden zijn een interessante manier om aan werk te geraken
maar ook om ideeën te ontwikkelen"
Tintelende frisheid
De architect ontvangt ons in een van de bijgebouwen van de iconisch Gentse Vynckier-site. Een plek waar een hoop creatieve bedrijfjes vandaag bloeien en groeien. In de 19e eeuw bevond er zich een textielfabriek, later tijdens het interbellum een internationaal vermaarde onderneming gespecialiseerd in elektrische schakelapparatuur. GAFPA heeft zich er sober genesteld. Wandstructuren definiëren de kantoorruimte. Aan een door het bureau ontworpen niervormige blauwe tafel steekt het gesprek van wal. De pelletkachel staat op non-actief. In de tintelende frisheid van de ruimte blijft onze aandacht gefocust op een warm onderhoud over architecturale uitgangspunten en gerealiseerde projecten.
Of GAFPA destijds een vliegende start heeft genomen? Floris De Bruyn: "Laat me zeggen dat we heel hard hebben gewerkt. We konden niet terugvallen op bouwlustige ooms en tantes. Integendeel: we hebben vooral aan wedstrijden meegedaan. Wedstrijden zijn een interessante manier om aan werk te geraken maar ook om ideeën te ontwikkelen. Zo zijn niet gebouwde projecten soms even belangrijk als gebouwde. De Hoge Rielen in Kasterlee, een absoluut mooie plek, is aan ons voorbijgegaan. Heel boeiend was het project qua denkproces over het gebruik van militaire typologieën op een hedendaagse manier."
Kracht van de plek
"Toen we afstudeerden, zijn we er met ons drieën gewoon in gesprongen", zegt Floris De Bruyn. "Sindsdien hebben wij heel veel projecten gerealiseerd in Vlaanderen. Ook kleine budgettaire projecten. Van in het begin zijn we de uitdaging aangegaan van hoe we soms met de juiste ingrepen het verschil konden maken. Vaak gaat het om projecten waar mensen graag, ook al om budgettaire redenen, op een pragmatische manier iets opgelost willen zien. Met eenvoudige middelen proberen we de oplossing te sublimeren tot architectuur die, hoewel ontstaan vanuit de context, een zekere autonomie bezit. Onze projecten waren van in het begin sterk structureel opgevat."
GAFPA maakte van in de startblokken niet onopgemerkt het verschil. "Het enige dat je altijd nodig hebt op het architecturale domein is structuur. Dat was en is nog steeds steevast ons uitgangspunt. Vertrekkende van kolom en balk, scheppen we orde met een beperkt aantal elementen. We beseften van meet af aan dat je met je context moet meewerken en niet tegenwerken. We gebruiken de kracht van de plek. En dat werkt."
Ontmantelen
Op jullie website spreken jullie over het ontmantelen van de bestaande context ... Floris De Bruyn: "Dat valt samen met hetgeen ik hiervoor zei. De elementen waarmee je werkt, ontleen je voor een stuk uit de situatie waarin je terechtkomt. Alvorens je aan een interventie begint, is het van belang dat je wat je aantreft goed analyseert."
In al de projecten van GAFPA galmt de echo van de context. "Soms gaat het over een gevonden structurele logica die we doorzetten in een ander materiaal of het subtiel aanpassen van industriële bouwsystemen. Zo bouw je een taal op die haar kracht ontleent aan de omgeving en zich altijd blijft vernieuwen. De structurele ingreep is voor ons prioritair; voor de afwerking gaan we in dialoog met de gebruikers." GAFPA staat niet voor afgelikte architectuur. Het gebouwde vormt een kader waarin het leven zich kan afspelen.
Pragmatiek
Jullie aanpak is pragmatisch … Floris De Bruyn: "We doen met minimale middelen wat nodig is om een bepaalde ruimte of lichtinval te bekomen. We interveniëren met het allernoodzakelijkste. We hanteren geen bepaald stijlprincipe of iets wat je al op voorhand hebt bedacht om toe te passen. We proberen geen functies te fixeren; wij stellen de ruimte zuiver. We houden de mogelijkheid open om gebouwen in de toekomst een andere bestemming te geven. Je merkt dat aan onze projecten: ze zijn op een of andere manier nooit af, ze geven de mogelijkheid er een nieuwe laag over te leggen of er lagen af te schrapen. Daardoor laten we sommige elementen zichtbaar, waardoor je begrijpt hoe wij met bestaande gebouwen structureel omgaan. Je ziet dat ook aan ons kantoor, waar we bepaalde ingrepen van de vorige 'gebruiker' zo hebben gelaten en onze ingrepen eraan hebben toegevoegd. We vinden de gelaagdheid die zo ontstaat interessant als ontwerpmethodiek."
"Bij grote projecten is de marge om te experimenteren vaak minder groot"
Bezoekerscentrum
Schoonheid is belangrijk, maar is voor GAFPA iets wat ontstaat vanuit een zoektocht. Floris De Bruyn vindt dat architectuur een bepaald veld beslaat waar het functionele en de pragmatische aanpak sterk aan de orde zijn en dat je vooral beseft en begrijpt dat dat je speelveld is.
Het bezoekerscentrum in Dilsen-Stokkem is één van de door GAFPA gewonnen projecten. Het complex staat niet ver van de bekende toren van De Gouden Liniaal Architecten. Floris De Bruyn: "Ons project is eigenlijk heel primair; het heeft twee dragende kernen en een overspanning. We hebben een getrapt gebouw ontworpen en daarrond een huid gedrapeerd die volledig zal ingenomen worden door natuurlijke begroeiing. In deze dubbele schil bevindt zich de buitencirculatie naar een platform vanwaar je uitkijkt over de Maas. Dergelijke publieke projecten vinden we interessant, net als woningontwikkelingen en stedenbouwkundige studies. We gooien ons niet enkel op grote projecten; kleine projecten hebben we nooit uit het oog verloren. Bij grote projecten is de marge om te experimenteren vaak minder groot; in kleine projecten kan je iets meer experimenteren."
Woonkapel in Ninove
Zoals bijvoorbeeld het project van de kapel in Ninove die GAFPA restaureerde en omtoverde tot woning. Floris De Bruyn: "Dat was niet zo evident: een kerkgebouw is qua verschijning toch vrij dominant. We konden in dit project box-in-box gaan, maar we wilden de ruimte maximaal benutten. We zijn voor een lichtere invulling gegaan. De eerste verdieping is het slaapgedeelte en logischerwijs afgesloten, maar toch is er een openheid waardoor je het gewelf kan ervaren. We hebben één balk op de ceremoniële as georiënteerd die de lengtemaat overneemt van de kapel. De structuur eromheen is vederlicht en bestaat uit uitkragende steeldeck- en multiplexplaten. Het geheel is volledig ontmantelbaar en rust op 4 slanke, ronde kolommen."
De ervaring opgebouwd in de dagelijkse ontwerppraktijk van de uiteenlopende projecten serveert Floris De Bruyn met veel enthousiasme aan zijn studenten (Campus Sint-Lucas Gent). "Ik leg mijn studenten voor hoe bepaalde keuzes tot stand komen en hoe bouwkundige systemen tot architecturale oplossingen kunnen leiden. In het atelier bestuderen we 'anonieme architectuur': alledaagse gebouwen waarbij de signatuur van de architect ontbreekt. We kijken naar hoe iets is gemaakt, welke keuzes er zijn gemaakt, de pragmatiek daarin. We analyseren wat er gaande is en zoeken naar structurele typologieën met architecturale potentie. Ik geef dat mee als attitude: van in het begin kijken en leren wat er noodzakelijk is."
"De woning in Wachtebeke is een heel lichte constructie waar we prefab T-elementen afkomstig uit de industriebouw hebben ingegraven", licht de architect toe. "De houtconstructie rust als een eigentijdse paalwoning op de lichte fundering. Het plan is opgevat als een ongelijkbenige U-vorm die zich opent naar het landschap. De woning is volledig demontabel – vandaag is het een thema om zo te bouwen, bij GAFPA waren we er in 2011 al vroeg bij. Niet zomaar, wel vanuit onze filosofie."
Historische berg
De thema's van GAFPA zijn zeer gevarieerd. De architect wil ons het project in Herentals niet onthouden dat zij samen met TEd'A Arquitectes uit Mallorca aan het realiseren zijn. "Samenwerking voelt goed aan. Zeker als het project goed zit, beleef je er plezier aan", aldus Floris. In tegenstelling tot de licht opgevatte woning in Wachtebeke, is dit project – een internationale wedstrijd uitgeschreven door het bureau van de Vlaams Bouwmeester – op het kasteeldomein in Herentals eerder zwaar en massief.
"Door goed te kijken wordt je architecturale taal een pak rijker"
Floris De Bruyn: "Hier speelt de constructiewijze in op de historische vesten van Herentals waar vroeger een verdedigingsheuvel lag. Die is nu weg, maar met die herinnering doen we iets: we reconstrueren het negatief door een vierkante bekisting van 20 x 20 m. Vervolgens maken wij binnen de bekisting die 'historische verdedigingsheuvel', gieten er beton op en graven achteraf de aarde weg. Zo ontstaat er een 'negatieve' ruimte. Het uiteindelijke resultaat gaat op in de omgeving. Niets herinnert aan een klassieke kerk, al evoceert de ontstane ruimte wel alle kenmerken van een religieuze ruimte. Het is een open luifel waar je de elementen voelt en waar je desondanks een ceremonie kunt houden. In een van de drie 'poten' van het gebouw is er een verwarmde, intieme kapel voorzien. Omdat we verplicht waren de oude kerk af te breken, hebben we van de resten een soort van cyclopisch beton gemaakt in navolging van de Romeinen. Dat is echt wat ons interesseerde aan dit project. Je evoceert het verleden. Je structureert de plek tot een betekenisvolle omgeving. De oude vesten gaan we terug onder water zetten, want die stonden droog. Het is een langdurig project – dat is ook nodig want elk aspect moet voor ons kloppen."
Architecturale taal
Een ander voorbeeld van structurele benadering is de ombouw van een oude steenkapperij tot woning. Floris De Bruyn: "Aanvankelijk wilde de bouwheer het hele gebouw gebruiken en isoleren aan de buitenkant. We hebben de kwaliteit van de plek omarmd en de oude structuren laten staan, maar we hebben er een derde, lichte, houten structuur aan toegevoegd: een compact kamerbreed woonvolume van twee verdiepingen. De structuur ervan is identiek aan die van het bestaande betonskelet. Van de betonnen overkapping werden de dak- en vloerplaat uitgeslepen, zodat een ommuurde tuin ontstaat. De bestaande betonstructuur wordt in de tuin behouden en zien we gekopieerd in de houten draagstructuur van de woning. Door goed te kijken, wordt je architecturale taal een pak rijker."
Belgacom-toren
Ook al vraagt deze benadering soms een grotere inspanning, toch is men in Vlaanderen niet doof voor deze aanpak. De Bruyn ziet een kentering: "Je mag het niet onderschatten: er is toch al een zekere cultuur aan het doorbreken." Maar ook hij heeft logischerwijs weet van de druk die wordt opgelegd door onder meer bouwpromotoren. Toch nuanceert de architect het een en ander: "Bij bouwpromotoren moet je er rekening mee houden dat je met andere parameters werkt. Soms kan je – zoals in het wooninbreidingsproject in Aalst dat we recent opleverden – meer realiseren juist door elementen te behouden in plaats van ze af te breken."
De architect pikt meteen het voorbeeld op van de Belgacom-toren in Gent: "We werken hiervoor samen met Coussée Goris Huyghe architecten. Het is naast de kerken een van de enige torens in het historische centrum van Gent. Wat bijzonder is, is dat het bestaande gebouw een fantastische structuur heeft. Het is het mooiste skelet van Gent. Die hoogte en die vrije overspanning zijn eigenlijk heel goed, alleen moeten we van een kantoortoren – en dat is de oefening – een woontoren maken. We hebben daarvoor onder meer een nieuwe schil ontwikkeld die ontstaat door een toren toe te voegen aan elke zijde en te omwikkelen met terrassen. Ook hier is grondig onderzoek gebeurd naar de structuur en hoe de nieuwe toevoeging ingrijpt op het bestaande. Door middel van deze nieuwe schil hebben we het gebouw ook meer verbonden met zijn omgeving."
