Manueel schaven: hoe werk je met een blokschaaf?
Geschaafd hout kopen doen we allemaal. Maar het kan al eens gebeuren dat je een blokschaaf een werkstuk moet bijwerken. We overlopen in dit artikel hoe je deze hanteert en bijslijpt.
HOE ZIT DE BLOKSCHAAF IN ELKAAR?
Een blokschaaf is een stuk snijgereedschap voor houtbewerking. Je kan er oppervlakken van hout glad en vlak mee afwerken. De basis van de schaaf bestaat uit een vlakke zool. Bovenop de zool zit een knop om de schaaf op het hout te drukken en achteraan zit een handvat om de schaaf voort te bewegen.
In het midden van de schaaf zit en stelwieltje waarmee je de beitel van de schaaf omhoog en omlaag kan bewegen en de dikte van de houtkrul bepalen. Boven het stelwieltje is er een kleine hefboom. Daarmee kan je de beitel links en rechts bewegen, zodat je hem evenwijdig kan instellen met de zool.
In het midden vind je 3 beitels terug. De eerste is de dekbeitel, en zorgt ervoor dat de twee daaropvolgende beitels vastgeklemd worden. Daarna vind je de schaaf- en keerbeitel terug. Die zijn aan elkaar verbonden met een moer.
De keerbeitel zorgt ervoor dat datgene wat je afschaaft, tot een schaafkrul wordt omgevormd. De krul wordt dus gekeerd of gebroken door de keerbeitel.
De schaafbeitel snijdt op zijn beurt telkens een dun laagje van het hout af. Het gedeelte waar de beitels samen op worden vastgehouden, noemt de kikker. Die zorgt ervoor dat de schaafbeitel in een hoek van 45 graden kan staan.
BEITEL SLIJPEN
MANUEEL
Vooraleer je aan de slag kan met de blokschaaf, moet de beitel scherp zijn. Die wet je af op een wetsteen. Normaal kan je als geleider voor het afwetten wat water gebruiken. Olie kan ook, als je niet wil dat het metaal in contact komt met water om mogelijk roesten te vermijden.
Duw met een lichte druk de beitel op de wetsteen en laat het snijoppervlak plat op de wetsteen rusten. Om de beitel makkelijk over de wetsteen te doen glijden, mag er nog wat water bijgevoegd worden.
Gebruik bij het afwetten op de steen lange halen waarbij je de volledige lengte en breedte van de wetsteen gebruikt. Op die manier slijt de wetsteen gelijkmatig af. Anders ontstaan er geulen en krijg je een bolle of holle kant aan de wetsteen, en daar kan je niet vlak op afwetten.
Eenmaal je het snijvlak hebt bijgewerkt, keer je de schaafbeitel om en werk je de braam die je hebt gecreëerd weg. Moeilijk is dat niet: leg de beitel vlak op de steen en trek de beitel achteruit. Zo bekom je een gelijkmatig snijoppervlak met scherpe beitelrand.
MET EEN SLIJPMOLEN
Een botte schaafbeitel hoef je niet altijd met de hand te slijpen op een wetsteen. Je kan dat ook doen met een slijpmolen. Op zo'n slijpmolen zit een reservoirbakje gevuld met water. Tijdens het slijpen neemt de slijpsteen water op. Het water zorgt voor een afkoeling en verhindert dus dat de beitel die je wil slijpen, zal verhitten.
Op de slijpmolen kan je de schaafbeitel bevestigen op een geleider. Laat de beitel 4 cm uitsteken en schroef via de stelmoeren stevig vast. Monteer de beitel daarna vast op de geleider van de molen. Vooraleer je gaat slijpen, moet de slijphoek nog ingesteld worden. Die bedraagt in theorie 30°. Om dat te achterhalen zorg je er eigenlijk gewoon voor dat het snijoppervlak van de beitel vlak op de steen kan rusten.
Test het slijpen al een eerste keer. Aan het snijvlak kan je dan zien of je gelijkmatig materiaal aan het weghalen bent. Is dat zo, dan is de hoek correct ingesteld.
Je moet geen zware druk op de schaafbeitel zetten. Gebruik wel de volledige breedte van de slijpsteen. Haal de beitel af en toe van de geleider en controleer je snijvlak. Als je hier en daar nog wat onregelmatigheden ziet, moet je nog bijslijpen. Het is niet de bedoeling om vlug heen en weer te gaan over de slijpsteen. Geef met je vinger een lichte druk. Aan het troebele water kan je duidelijk zien dat je telkens materiaal van het snijvlak weghaalt.
BRAMEN WEGWEKEN
Bramen kan je wegwerken op een traditionele wetsteen. Sommige slijpmolens zijn echter uitgerust met een lederen riem voor het wegwerken van bramen. De machine keer je daarom best om zodanig dat de lederen riem van je weg draait tijdens het afwetten. Het afwetten is niet moeilijk en doe je met de vrije hand. Als geleiding gebruik je een pasta over de volledige strook leder. De hoek zoek je zelf. Wet eenmaal het snijvlak, en daarna de kant waar de braam is ontstaan. Bij een goede snede zie je dat het snijvlak blinkt.
BEITELS MONTEREN OP DE BLOKSCHAAF
Eenmaal geslepen, mag de beitel opnieuw gemonteerd worden. Keer daarvoor de schaafbeitel om zodat het snijoppervlak naar beneden wijst. Neem er de keerbeitel bij en plaats er hem bovenop. De keerbeitel zet je in op zo'n 1,5 mm van de snede van de schaafbeitel. Zet de beitels vast door de moer aan te spannen. Dan kunnen de beitels op de kikker ingezet worden. Klik ze in op het weerhaakje die je met de instelmoer kan bewegen.
DE BLOKSCHAAF INSTELLEN
Door de instelmoer naar links of rechts te draaien kan je de diepte van de schaafbeitel aanpassen. Om de blokschaaf correct in te stellen, moet je kijken naar de bekopening. Dat is de ruimte tussen de snede van de schaafbeitel en de rand van de opening in de zool. Hoe kleiner je de bekopening maakt, hoe fijner je zal schaven hoe groter de bekopening, hoe meer de schaafbeitel hout zal wegwerken.
Via de instelmoer kan je dan nog altijd een beetje bijregelen. De bekopening varieert doorgaans tussen de 1 en 3 mm.
Zet dan de dekbeitel vast. Laat die eerst inhaken op deze schroef, de dekbeitelschroef en span hem op met de klem. De schaaf- en keerbeitel worden nu op de kikker vastgehouden. Nu moet je de schaafbeitel controleren of hij wel evenwijdig loopt met de zool en dus niet scheef staat. Met de richthefboom kan je dus nog bijregelen tot de beitel goed staat.
DE BLOKSCHAAF GEBRUIKEN
Let erop dat de beitel een beetje uit de zool komt. Leg de blokschaaf altijd op zijn zijde weg, zodat je de snede van de blokschaaf nu niet beschadigt.
Als je hout schaaft, voel je de nerven. Schaaf je met de groeirichting mee, dan gaat dat veel soepeler. Tegen de nerven in schaven gaat ietwat stroever, maar dan neem je wel meer materiaal mee.
Bij grof schaven steekt de beitel een paar tiende millimeter uit en bij zoet schaven minder dan een tiende millimeter.
Het is niet evident om van de eerste keer de beitel goed te zetten. Tracht dus eerst een stukje te proefschaven en naar aanleiding van het resultaat kan je de beitel dan nog wat aanpassen. Eenmaal de juiste afstelling gevonden, kan je helemaal aan de slag.
Let op: een schaafbeweging doe je met je hele lichaam. Dus je beweegt benen, heup en armen tegelijkertijd naar voren. Het schaafresultaat zal slechter zijn als je alleen met je armen schaaft, of als de armen stijf tegen je lichaam geklemd zijn.
RUW HOUT SCHAVEN
Om hout te schaven, moet de schaaf met kracht vooruit geduwd worden. Bij het terugtrekken licht je de zool een beetje naar boven.
Aan de houtkrul kan je zien of je te veel of te weinig materiaal weg neemt. Zijn de krullen stug? Dan is de krul erg dik, maar dat kan perfect als je ervoor kiest om veel materiaal weg te nemen. Zijn er geen lange krullen maar korte snippers, dan staat de keerbeitel te dicht op de snede van de beitel. Een goede krul is dun, soepel en over de hele breedte van de beitel geschaafd.
VERSTEK BIJWERKEN
Stel dat je een verstek met de hand hebt uitgezaagd, maar de balken sluiten niet zo naadloos aan. Dan kan je de kopse kanten ook bijwerken met de schaaf. Zorg er eerst voor dat je het werkstuk vlak kan vastzetten. En werk dan bij met de blokschaaf. Het verstek zal nu veel beter aangesloten zijn.
ONZUIVERHEDEN IN HOUT WEGWERKEN
De schaaf kan je ook inzetten voor het verwijderen van onzuiverheden in het hout. Een oude balk kan je dan weer in een nieuw jasje zetten om te gebruiken tijdens het klussen. Pas wel op, dergelijke onzuiverheden zoals een noest in het hout, verfresten en dergelijke meer kunnen de beitelsnede wel vlugger gaan beschadigen. Controleer dus het snijoppervlak indien nodig.
TIP
Ben je klaar met werken? Leg de schaaf dus op zijn zijkant weg. Zo vermijd je dat de schaafbeitel vlug beschadigd raakt.
Werk je liever elektrisch? Lees hier verder.
