HOE ARCHITECTUUR ONS ONDERWIJS STUURT

VZW SCHOOL VAN DE TOEKOMST WIL INSPIREREN

Architecten moeten de ambitie hebben om ons onderwijs te innoveren, vindt Wim Vinckier (De Vloed/Detoo Architects). Samen met Bert Dekeyzer richtte hij de vzw School van de Toekomst op, een organisatie die innovaties in de onderwijswereld wil tonen en stimuleren. “Op het gebied van scholenbouw zijn we met een inhaalbeweging bezig, en maar goed ook, want de nood is hoog. Het DBFM-concept is een zegen omdat projecten veel sneller kunnen worden voltooid, maar het brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Onderwijs en architectuur zijn erg nauw verbonden: het is de architectuur die de manier van lesgeven bepaalt."

DE SCHOOL VAN DE TOEKOMST

Ecologie en technologie gaan hand in hand bij School van de Toekomst. Met de vzw wil oprichter Bert Dekeyzer al sinds 2007 innovatie in het onderwijs stimuleren. “We draaien volledig op vrijwilligers: zo'n 100 van verschillende koepels. Bij ons komen er bouwheren op bezoek die interesse hebben in scholen bouwen of verbouwen, en we houden ons bezig met opleidingen. We hebben een PV-installatie met een batterijopslagsysteem en doen aan regenwaterrecuperatie, maar zijn ook bezig met domotica, beschrijfbare wanden van watergedragen verven, schoolmeubilair … alles waarvoor scholen te weinig tijd hebben. Het onderwijs krijgt vaak vertegenwoordigers over de vloer; hier krijgen ze een mooi overzicht van innovaties. Momenteel bekijken we of we iets kunnen doen met het gegeven van modulaire scholenbouw. Er is een groot lokalentekort en via modulaire scholenbouw kan er in korte tijd veel worden bijgebouwd."

Inspireren

Wim Vinckier (De Vloed/Detoo Architects) is al van bij het begin actief bij de vzw. Het architectenbureau De Vloed bestaat sinds 1922 en is gespecialiseerd in de bouw van vooral zorg- en onderwijsinfrastructuur. “Die ervaring zetten we ook meer en meer in het buitenland in", vertelt Vinckier. “Met Boeckx Architects uit Oostende vormen wij samen Detoo Architects waarmee we onder meer vanuit Singapore actief zijn in Zuidoost-Azië. Er is daar veel vraag naar expertise uit de Benelux en Scandinavië voor het ontwerp van zorgprojecten. Detoo staat voor 'Design to Operate', en dat is ons handelsmerk. Wij ontwerpen duurzame infrastructuurprojecten die optimaal hun functie vervullen, kortom gebouwen die werken."

DBFM

“Er is momenteel een nieuwe ronde voor een DBFM-scholenbouwprogramma in voorbereiding waar ik optimistisch over ben. Bij een DBFM-procedure (Design, Build, Finance & Maintain, red.) wordt het project volledig en grondig voorbereid tijdens een offertewedstrijd. Doordat het ontwerp reeds afgetoetst werd bij brandweer, stedenbouw, monumentenzorg … kan de realisatie veel sneller gaan. De omgevingsvergunning kan zo quasi onmiddellijk na de gunning worden ingediend waardoor enkele maanden later de werf reeds kan starten. In een klassieke procedure gaan hier al snel enkele jaren overheen. Naast deze tijdwinst wordt de opdrachtgever ook een resultaatsverbintenis geboden voor een concreet project, tegen een welbepaalde vaste concurrentiële prijs voor de bouw en het onderhoud, binnen een gegarandeerde realisatietermijn.

Actuele ontwerpen

“Op die manier zijn gebouwen veel actueler. Door de beperkte middelen bij de overheid en de bijgevolg lange wachtlijst, bedraagt de realisatietijd van een gesubsidieerd project voor onderwijs gemiddeld vijftien jaar. Het is dan ook niet uitzonderlijk dat een directeur die een bouwproject voor zijn school initieert, reeds op pensioen is wanneer de vruchten van zijn werk geplukt kunnen worden. Ook de projecten zelf werden vaak gewijzigd, wat normaal is, gezien de evoluerende onderwijsvisies, noodzakelijke actualisaties om aan de nieuwe wetgeving te voldoen, waardoor er ook heel wat verloren werk gebeurde. Door de financiering van bouwprojecten uit te besteden, wordt er niet alleen iets gedaan aan de wachtlijsten. Door de substantiële inkorting van de realisatietermijn is de nieuwe infrastructuur to the point, en biedt ze een antwoord op actuele noden en inzichten."

Uitdagingen

“Design & Build biedt voor de financiële haalbaarheid en slaagkansen van een bouwproject op het eerste zicht niets dan voordelen. De opdrachtgever wordt bovendien ontzorgd en faalkosten door onbekende en conjunctuurgevoelige factoren worden grotendeels vermeden. Voor de ontwerpers en bouwbedrijven die meedingen naar dergelijke opdrachten, ligt dit anders. Design & Build brengt grote uitdagingen voor hen mee met zowel risico's als kansen.

De offertefase vraagt grote inspanningen van de kandidaten om op korte termijn niet alleen een vergunningsklaar project te ontwerpen, maar om dit bovendien ook nog sluitend en concurrentieel te gaan begroten. Gelukkig zijn de aanbestedende overheden zich hier meer en meer van bewust en staat hier een forfaitaire vergoeding tegenover, hoewel die de reële kosten die gemaakt worden voor de offerte lang niet dekt. De inspanningen naar prefinanciering zijn van die aard dat het slaagpercentage minimaal 20-25% moet bedragen om te kunnen overleven. Slechts één van de kandiderende projecten zal effectief worden uitgevoerd, al de andere projecten zijn een maat voor niks geweest en zullen onherroepelijk verdwijnen in de omvangrijke archieven van de verloren ontwerpen. Daarnaast vraagt Design & Build veel meer flexibiliteit van de kandidaten om te kunnen omgaan met de extreem wisselende prioriteiten in de workload.

Maar naast deze risico's zijn er ook kansen. Ontwerpers kunnen binnen de diverse ruimtelijke randvoorwaarden en context met het eisenprogramma van de opdrachtgever aan de slag gaan, om radicaal hun expertise te valideren in haalbare projecten. Geen gebakken lucht, ondersteund door mooie verkooppraatjes en suggestieve visualisatiebeelden, die misschien kortstondig kunnen verleiden maar achteraf een teleurstellend experiment blijken, maar realistische concrete oplossingen met meetbare meerwaardes, die ruimtelijk, pedagogisch en financieel afgetoetst zijn en écht werken.

Design & Build vormt ook dé motor om de klassieke bedrijfsprocessen binnen studiebureaus en bouwbedrijven te gaan herdenken in hedendaagse samenwerkingsmodellen. Meer en meer evolueert men naar multidisciplinaire studie- en bouwteams die op basis van BIM (Building Information Model, red.) geïntegreerd gaan samenwerken, waardoor de efficiëntie van het ontwerp- en realisatieproces substantieel wordt verhoogd."

KOSTENPROBLEEM

“DBFM mag dan al een oplossing bieden om de financiering sneller rond te krijgen en de ontwerp- en realisatietermijn in te korten, de vergunningsadministratie is een factor die belangrijker wordt. Stedenbouwkundige eisen worden strenger en de regelgeving evolueert en wordt steeds uitgebreider en bepalender voor de projecten. Zo kwam recent de archeologienota erbij, en vanaf 5 juni het sloopopvolgingsplan.

Het patrimonium van oude schoolsites in dorpskernen kan ook erfgoedwaarde hebben, en daar doe je niet zomaar mee wat je wil, zelfs al zijn zij niet beschermd. Restauraties zijn een dure aangelegenheid, en niet altijd kunnen deze gebouwen doelmatig worden omgevormd naar de functie waar vandaag nood aan is. Ook omwonenden worden mondiger, en er zijn voorbeelden van scholen die jarenlang vertraging oplopen door de klacht van een enkeling die een uitbreiding van een school aan zijn achtertuin niet ziet zitten.

Zelfs al wordt een bouwproject voor onderwijs gesubsidieerd, we mogen niet vergeten dat een aanzienlijk aandeel van minstens 30 à 40% van de realisatiekost gedragen moet worden door de school zelf, en dat zijn bedragen die je niet bijeenspaart met de opbrengst van een jaarlijks schoolfeest. Scholen krijgen het dan ook steeds moeilijker om het eigen aandeel rond te krijgen. Wij zien bijvoorbeeld dat katholieke koepelverenigingen schooleigendommen gaan verkopen aan projectontwikkelaars om hun bouwplannen te kunnen financieren. Dit zijn eenmalige operaties die nu een oplossing bieden, maar wat in de verre toekomst, als de nood aan nieuwe schoolinfrastructuur zich weer stelt?"

School wordt projectontwikkelaar

“Sommige schoolorganisaties gaan zelf hun terreinen, die veelal goed gelegen zijn in het centrum van de gemeente, ontwikkelen. Door zelf woningen te gaan bouwen en naderhand te verkopen of verhuren, kan het rendement gemaximaliseerd worden. Bovendien zijn er mogelijkheden om win-winsituaties te creëren: de speelplaats wordt bijvoorbeeld een buurtspeelplein 's avonds en in het weekend; de parkeerruimte kan perfect op eenzelfde manier gedeeld worden tussen schoolpersoneel en bewoners. Het zijn initiatieven die de scholen financiële ademruimte kunnen geven, om te investeren in hun onderwijsinfrastructuur."

HET GEBOUW

Licht en lucht

“Bij schoolgebouwen zijn twee zaken heel belangrijk: licht en lucht. De beheersbaarheid van de licht- en luchtkwaliteit is essentieel in een succesvolle pedagogische omgeving. In een ideale situatie ga je bijvoorbeeld klasramen zo veel mogelijk naar het noorden en het westen richten om opwarming door de zon tegen te gaan. Je zit immers al met veel mensen in een kleine ruimte, wat op zich al een warmtelast genereert. Daarnaast is er ook het probleem van verblinding, door bijvoorbeeld de lage winterzon. Wanneer er geen oriëntatiekeuze is, dan los je dat op met externe screens. Die zijn het meest flexibel. Je kunt ook gevelelementen gaan voorzien, maar die zijn niet flexibel tegenover de wijzigende bezonning tijdens de dag en de wisselende seizoenen. Vraaggestuurde ventilatie op basis van CO2-meting zorgt dat de luchtkwaliteit optimaal blijft. Slimme verlichting past zich aan aan het tijdstip van de dag om de concentratie hoog te houden. Vroeger hield men geen rekening met al deze aspecten. De invoering van het E-peil heeft een echte revolutie veroorzaakt in de brede bouwsector. Vooral het onderzoek rond passiefhuizen heeft veel data gegenereerd rond efficiënter isoleren, verwarmen en ventileren.

Naast de gebouwkwaliteit en het hogere leefcomfort is de energie-efficiëntie een belangrijke factor in schoolgebouwen. In oude schoolgebouwen slorpen de stookkosten een disproportioneel aandeel op van het werkingsbudget."

Isoleren

“De vraag blijft steeds hoe we het maximum uit de beschikbare middelen kunnen halen. We renoveerden recent het Instituut voor Verpleegkunde in Gent. Het is een schoolgebouw dat een binnenspeelplaats omringt, zoals er zoveel zijn. Het overdekken van de bestaande speelplaats was niet enkel een budgetvriendelijke oplossing om extra ruimte te creëren door middel van een atrium, ook de compactheid van het gebouw werd er substantieel door verbeterd. Hierdoor worden de te isoleren geveloppervlaktes van de bestaande klaslokalen beperkt. De vloeroppervlaktes ervan konden dan wel weer worden vergroot door de circulatiegang naar het nieuw ontstane atrium te verleggen. Naast circulatieruimte doet het atrium tevens dienst als ontmoetings- en evenementenruimte, eetzaal, multimediaruimte… Op de eerste verdieping werd een passerelle met platform voorzien om de bestaande bouwblokken onderling te verbinden binnen het atrium."

ONDERWIJS VORMGEVEN

“Los van de financiële en technische aspecten is de grootste uitdaging voor de toekomst de nieuwe manier van lesgeven. Het is duidelijk dat de grenzen tussen de klassen vervagen en dat het hedendaagse onderwijs differentieert. Als architect moeten we daarop inspelen. In basisschool De Weg-Wijzer in Zaffelare worden er bijvoorbeeld open ruimtes geïntegreerd tussen de klassen. Deze ruimte faciliteert het kringgebeuren en laat toe om gemakkelijker uit de klas te treden voor klasoverschrijdende activiteiten. In de meeste lagere scholen gebeurt dit tegenwoordig dagelijks. Kinderen worden tijdens de les niet uitsluitend ingedeeld op basis van leeftijd, maar op basis van competentieniveaus. Zo kun je veel meer differentiëren en leerlinggerichter werken."

Belang van infrastructuur

“Scholen bouwen lijkt makkelijk. We hebben allemaal jaren in scholen gespendeerd, we weten allemaal hoe een school eruitziet. Maar het onderwijsgebeuren is vandaag de dag in volle evolutie en de gebouwinfrastructuur mag hier geen beperking voor gaan vormen. We zien vaak dat er al iets leeft bij de leerkrachten, maar dat het bestaande gebouw hen tegenhoudt om hun ideeën uit te voeren. Door de ontwerpdialoog worden zij geprikkeld om hun manier van werken in vraag te stellen en opnieuw te evalueren. Dat is leuk om te zien. Infrastructuur is héél belangrijk voor het onderwijs. Als architect moeten we de ambitie hebben om innovaties in het onderwijs mee te gaan sturen en te stimuleren. Een gebouw blijft een statisch gegeven. De uitdaging bestaat erin om dit statische gegeven duurzaam vorm te geven, zodat het voldoende flexibel is om op een efficiënte manier dynamische onderwijsprocessen te faciliteren. Een opdrachtgever vroeg mij: “Ons huidig schoolgebouw is 90 jaar oud, wij willen een nieuwe school die minstens weer zolang kan meegaan." Een meer dan terechte vraag."