Vlaamse Regering stelt ontwerpteam voor nieuwbouw M HKA aan

Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein aan zet

De Vlaamse Regering heeft het Belgische Bovenbouw Architectuur en het Zwitserse architectenbureau Christ & Gantenbein aangesteld als ontwerpteam voor het ambitieuze nieuwbouwproject van het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA). Met een totaal projectbudget van 130 miljoen euro zal het nieuwe museum een iconisch herkenningspunt vormen in het Antwerpse stadsbeeld, dat hedendaagse kunst op duurzame en innovatieve wijze presenteert. 

Kwaliteit van concept, visie en duurzaamheid centraal

Deze aanstelling volgt op een grondige onderhandelingsprocedure, waarin de kwaliteit van concept, visie en duurzaamheid centraal stonden. Het nieuwe gebouw, dat zich op de site van het huidige Hof van Beroep aan de Waalsekaai zal bevinden, wordt een belangrijke culturele hefboom voor Vlaanderen en zal het museum verder internationaal op de kaart zetten.

Caroline Gennez, minister van Cultuur: "Het huidige M HKA straalt iets uit van een oninneembare burcht. Het nieuwe museum moet een open huis worden, waar uiteenlopende activiteiten het museum elke week zuurstof geven." "Bovendien zal deze nieuwe ‘landmark’ in de stad niet alleen de internationale ambities van ons Vlaamse hedendaagse beeldende kunstenbeleid mee helpen waarmaken, maar is het ook de bedoeling om de samenwerking met andere Vlaamse erfgoedinstellingen te versterken."

Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein geselecteerd als ontwerpteam voor nieuwbouw M HKA

De Vlaamse Regering heeft Bovenbouw Architectuur (BE) en Christ & Gantenbein (CH) aangesteld tot ontwerpteam voor het nieuwbouwproject van het M HKA, het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen. 

Over Bovenbouw Architectuur

Bovenbouw Architectuur is een Belgisch kantoor, opgericht in 2011 en gevestigd in Antwerpen. Dirk Somers, professor, manager en hoofdontwerper, leidt er een team van 23 getalenteerde Europese architecten. Het kantoor heeft een ontwerppraktijk ontwikkeld die gekenmerkt wordt door een intense wisselwerking tussen bouwen en beschouwen, waarbij de rol van de architect wordt herdacht en theorie en ontwerp als gelijkwaardige instrumenten worden ingezet.

In 2021 was Bovenbouw curator van het Belgische paviljoen op de architectuurbiënnale in Venetië. Bovenbouw Architectuur heeft ook een uitgebreide ervaring opgebouwd met internationale samenwerkingen; zo werkt het momenteel de reconversie van het Hasseltse begijnhof af in samenwerking met David Kohn Architects, en werd de afgelopen jaren intensief samengewerkt met het Londense Caruso St John aan de inmiddels opgeleverde renovatie van de Royale Belge in Brussel.

Over Christ & Gantenbein

Christ & Gantenbein, opgericht in 1998 en gevestigd in Bazel, Zwitserland, is een architectenbureau dat werd opgericht door Emanuel Christ en Christoph Gantenbein. Het bureau brengt een divers team samen van 100 professionals uit 20 landen.

De firma richt zich op de fundamentele vormen van architectuur en zoekt een balans tussen hedendaagse innovatie en historische context. Deze benadering komt tot uiting in de vele projecten die zijn ontwikkeld voor musea en kunstinstellingen.

Tot de meest prominente voltooide projecten van het bureau behoren de uitbreiding en transformatie van het Zwitsers Nationaal Museum in Zürich en de uitbreiding van het Kunstmuseum in Bazel. Momenteel werkt Christ & Gantenbein aan een breed scala van projecten in heel Europa, waaronder de uitbreiding van het MACBA in Barcelona en het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen.

De opdracht

Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein zijn gekozen uit een shortlist van zes kandidaat-ontwerpers.

Het doorslaggevende criterium was de kwaliteit van hun concept- en visievorming. Hiervoor werd door het ontwerpteam een schetsontwerp en bijhorende visienota ingediend die respectievelijk illustreren en beschrijven hoe hun visie een meerwaarde kan creëren binnen een stedelijke context en het ruime maatschappelijk kader; een ruimtelijke en architecturale kwaliteit; en met een focus op duurzaam en circulair bouwen.

Bouwteam

Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein zullen als ontwerpteam werken in een bouwteam, uniek op deze schaal in Vlaanderen. Een bouwteam is een projectgebonden samenwerkingsvorm samengesteld uit de aanbestedende overheid, het gekozen ontwerpteam en de gekozen aannemer voor de opdracht voor werken.

Het ontwerpteam en de aannemer worden gekozen via afzonderlijke opdrachten, waardoor de procedure duidelijk verschilt van een design-and-buildformule. Elke bouwteamgenoot behoudt zijn zelfstandigheid en verantwoordelijkheid, en er gaat bijzondere aandacht naar de onafhankelijkheid van het ontwerpteam.

Zorgvuldige en transparante procedure

Als Vlaamse cultureel-erfgoedinstelling moet het M HKA uitblinken in zijn museumwerking. Uit verschillende vooronderzoeken is gebleken dat de huidige infrastructuur hiervoor niet voldoet. Het museum kampt met een aantal infrastructurele gebreken en limieten.

De Vlaamse Gemeenschap is eigenaar van de infrastructuur en van het grootste deel van de collectie van het M HKA. 

De Vlaamse Regering besliste eerder al in overleg met de stad Antwerpen om het M HKA op het Zuid in Antwerpen te houden. Het nieuwe museumgebouw komt op de plaats van het Hof van Beroep, centraal op de as van het nieuwe Zuidpark.

Om de internationale ambities waar te maken, voorzag de vorige Vlaamse Regering een totaal projectbudget van 130 miljoen euro. De nieuwe minister van Cultuur, Caroline Gennez, herbevestigde in haar beleidsnota het engagement van de Vlaamse Regering voor de realisatie van het project. 

In mei 2024 keurde de Stad Antwerpen de scopingnota en voorontwerp voor het ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) goed.

De scopingnota bouwt voort op de startnota en is samen met het voorontwerp de leidraad voor de uitwerking van het ontwerp. Hij houdt ook rekening met de adviezen en de resultaten van het participatieproces.

Voorlopige vaststelling RUP voorzien in mei 2025

De voorlopige vaststelling van het RUP is voorzien in mei 2025 waarna een openbaar onderzoek van 60 dagen start. Doordat de Vlaamse overheid ondertussen ook architecten heeft aangesteld voor een ontwerp, kan het ontwerp meteen afgestemd worden op de bepalingen van het nieuwe RUP.

6 kandidaat-ontwerpers

De Vlaamse Gemeenschap publiceerde in juni 2023 de overheidsopdracht voor het aanstellen van een ontwerpteam. Het Facilitair Bedrijf begeleidde in samenwerking met Vlaams Bouwmeester de procedure.

Er kandideerden in totaal 54 ontwerpteams, waarvan de opdrachtgever op advies van een selectiecommissie met experten 6 kandidaat-ontwerpers selecteerde: 

• Bovenbouw Architectuur (BE) + Christ & Gantenbein (CH) 
• DRDH Architects BV + Jamie Fobert Architects (UK) 
• noAarchitecten + EM2N Architekten AG (CH) + Sergison Bates Architects (UK) 
• OFFICE Kersten Geers David Van Severen (BE) + SO–IL Office (USA) 
• Robbrecht en Daem architecten + Dierendonckblancke architecten + Laura Muyldermans
• Studio Nauta Bedaux VOF (NL) + Feilden Fowles Architects Limited (UK) 

De selectie leidde tot een mix van Vlaamse en internationale architecten, met een uitsluitend Vlaams team, twee internationale teams en drie gemengde Vlaams-internationale teams. Bij de selectie werd niet enkel gekeken naar de ervaring en visie van de teams op wat een museum vandaag kan zijn, maar ook naar hun capaciteit om duurzaam te bouwen. 

In september 2024 vond de beoordelingscommissie plaats waarbij de 6 kandidaat-ontwerpers hun visie op de opdracht gepresenteerd hebben.

Naast vertegenwoordigers van het Departement Cultuur, Jeugd en Media, het M HKA, het Facilitair Bedrijf, de Vlaams Bouwmeester en de Stad Antwerpen met o.a. de Stadsbouwmeester bestond de commissie ook uit verschillende externe en internationale deskundigen voor de beoordeling van de architectuur, stedelijke inbedding, museale kwaliteit, duurzaamheid en financiële haalbaarheid.

Iedere visie werd beoordeeld op basis van drie gunningscriteria: de kwaliteit van de concept- en visievorming, de kwaliteit van de projectaanpak en de prijs. ​ 

Toekomstgericht museum: duurzaam, iconisch en verbonden met de stad

Het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) is net zoals het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) en Mu.ZEE in Oostende een eigen instelling van de Vlaamse Gemeenschap.

De Vlaamse Gemeenschap richtte het M HKA in 1985 op onder het statuut van een vzw. Dit om de wendbaarheid en flexibiliteit zo groot mogelijk te houden.

De Vlaamse Gemeenschap is eigenaar van de infrastructuur en het grootste deel van de collectie van het M HKA. Het M HKA ontvangt jaarlijks een dotatie voor werking en personeel.

Daarnaast zijn het M HKA en het KMSKA ook rechtstreeks ingedeeld als cultureel-erfgoedinstelling van de Vlaamse Gemeenschap, zoals beschreven in het Cultureelerfgoeddecreet. Het decreet bepaalt dat deze instellingen toonaangevend zijn op het vlak van kwaliteit en management.

Ze vormen een internationale referentie, een uithangbord en spelen een grote algemene of specifieke maatschappelijke rol voor Vlaanderen. De wijze waarop ze hun cultureel-erfgoedwerking uitvoeren, geldt als voorbeeld voor andere spelers in het veld. 

"Antwerpen was het New York van de 16de eeuw, door zijn haven, geuzenmentaliteit en openheid naar de hele wereld. Dit was ook een bron van sprankelende culturele uitstraling. In dezelfde traditie wil dit nieuwe gebouw een inspirerende en duidelijke vertolking zijn van die open blik, duidelijk gericht naar de toekomst. Daar staat uiteindelijk hedendaagse kunst voor, en hier laten we ook onze durf zien." ​ - Herman De Bode, Voorzitter M HKA

Met dit nieuwbouwproject met de focus op de presentatie van hedendaagse kunst en praktijk in een internationale context, zet Vlaanderen een volgende stap in de ontsluiting van haar eigen collecties en in de inhaalbeweging voor het cultureel-erfgoedveld.

Het nieuwbouwtraject is een belangrijke hefboom om de Vlaamse hedendaagse beeldende kunstsector verder te ontwikkelen en internationaal op de kaart te zetten. In het nieuwe museumgebouw kan de Vlaamse Gemeenschap haar eigen (hedendaagse) kunstcollectie op een kwalitatieve en duurzame manier tonen en toonaangevende (inter)nationale tentoonstellingen organiseren.

Het museum heeft een belangrijke maatschappelijke functie, met een brede programmatie voor en participatie van diverse doelgroepen. Het nieuwe museum wordt ook een belangrijke wetenschappelijke instelling voor hedendaagse kunst.

De onderzoekstaken worden gebundeld in een apart onderzoekscentrum, op een andere locatie in de nabijheid van het nieuwe gebouw. Er is ruimte voor vooruitstrevend artistiek, curatorieel en kunstwetenschappelijk onderzoek, behoud en beheer van de collectie en innovatieve productie. ​ 

Het nieuwe museum is duurzaam. Duurzaamheid raakt ook aan de kern van cultureel-erfgoedinstellingen: het kwalitatief bewaren en doorgeven van wat we waardevol vinden aan een volgende generatie.

Duurzaamheid heeft verschillende dimensies: een gebouw met een lange levensduur, een robuust en solide gebouw dat tegen de tand der tijd kan, een gebouw dat tijdloos is en ook in honderd jaar nog zijn waarde heeft, een gebouw waar mensen graag naartoe gaan en vertoeven, een gebouw met lage milieu-impact en een maatschappelijke meerwaarde. 

Het toekomstige museumgebouw zal een robuust architecturaal en beeldbepalend baken zijn dat een schakelfunctie vervult tussen de Scheldekaaien en het Zuidpark. Het versterkt de bestaande museumcluster in het gebied en fungeert als katalysator voor de culturele identiteit van de omgeving.

Dit open, uitnodigende en toegankelijke gebouw weet een breed publiek aan te spreken en creëert een duidelijke architecturale en ruimtelijke meerwaarde. Bovendien draagt het bij aan de verrijking van het openbaar domein en straalt het een sterk gevoel van ‘openbaarheid’ uit.

Dit publieke karakter is niet enkel voorbehouden voor de breed toegankelijke delen van het museum, maar heeft ook betrekking op de manier waarop het zich positioneert in de stedelijke ruimte rondom het museumgebouw. Daarbij kan het gebouw zich in de hoogte onderscheiden ten opzichte van de omgeving. Hierin volgt het ontwerp van het gebouw de bepalingen uit het voorontwerp van het nieuwe RUP. 

"Ik ben verheugd dat Vlaanderen dit ambitieniveau toont. Binnen een paar jaar zal eindelijk de internationale collectie hedendaagse kunst van de Vlaamse Gemeenschap te zien zijn in een infrastructuur op het niveau van andere Europese landen. De kunstenaars en de kunst in Vlaanderen verdienen dat."  - Bart De Baere, directeur M HKA 

Bron: Departement Cultuur, Jeugd & Media