Het einde van de spouwmuur: 50 ways to build a wall
Bart Vanden Driessche (BLAF architecten)
Als architect en oprichter van het ontwerpbureau BLAF architecten gaat Bart Vanden Driessche voortdurend op zoek naar nieuwe, duurzame bouwmethodieken en wandsamenstellingen. Tijdens BuildUp toonde hij hoe dit bereikt kan worden door een samensmelting van ambachtelijke praktijken en industriële kennis, die komaf maakt met de traditionele spouwmuur. Het vertrekpunt hierbij is om niet te ontwerpen vanuit een bepaalde esthetiek, maar eerder met het oog op de duurzame mogelijkheden.
Een duurzame ontwerpbenadering is het halve werk
Het toepassen van duurzame bouwtechnieken vereist volgens Bart Vanden Driessche een andere ontwerpbenadering. Door eerst te onderzoeken wat mogelijk is en vervolgens de esthetiek en het architecturaal ontwerp daarop af te stemmen, creëer je gebouwen met een inherent duurzaam karakter. Met de Trias Energetica als leidraad wordt het ontwerp op die manier gestuurd vanuit een duidelijke evidentie, bijvoorbeeld bouwen zonder koudebruggen.
Een recent projectvoorbeeld van BLAF architecten toont de positieve impact van deze benadering in de praktijk. Hierbij werd een nieuwe woning gebouwd rond een bestaande woning, waarbij zoveel mogelijk materialen gerecupereerd werden. Hoewel de woning ontworpen was om permanent te blijven staan, werd het onverwachts onteigend door overheidsingrijpen. Dankzij de initiële regenereerbare en circulaire aanpak kon de woning 100% herbouwd worden in het openluchtmuseum Verbeke Foundation.
De evolutie van de onhoudbare spouwmuur
Om duurzame gevels tot stand te kunnen brengen, keerde Bart eerst terug naar de oorspronkelijke basisopbouw. Zo’n honderd jaar geleden bestond een gevel simpelweg uit een steense muur, vervaardigd uit pleisterwerk en dragende bakstenen. Problemen, zoals regendoorslag, hebben geleid tot het toevoegen van een extra wand voor bescherming. De luchtspouw maakte plaats voor isolatiematerialen en de binnenmuur evolueerde op zijn beurt naar een snelbouw- of betonsteenmuur.
Na verloop van tijd werd de spouw steeds groter, wat resulteert in meer koudebruggen. Aangezien alles ook rust op het binnenspouwblad – dat zo goed als niet circulair is – kwam Vanden Driessche tot de conclusie dat dit systeem onhoudbaar is. Alternatieven, zoals houtskeletbouw, kunnen tegenwoordig dezelfde U-waarden bereiken als massiefbouw. Daarvoor moet er echter vaak overgeschakeld worden naar gelijmde systemen of I-liggers om dezelfde bouwwijze te kunnen handhaven.
Het alternatief: circulair materiaalgebruik
Als toekomstbestendig antwoord op de traditionele spouwmuur kunnen heel wat materialen vervangen worden door circulaire alternatieven. Hiervoor greep Bart Vanden Driessche terug naar de Trias Energetica. Deze logica rust op drie pijlers: hergebruik, geo- of biobased materialen en recyclage. Door deze leidraad toe te passen, kunnen heel wat materialen op basis van fossiele brandstoffen gemeden worden, waardoor er heel wat CO2-uitstoot wordt bespaard.
Hergebruik: beperk nieuwe materialen
In eerste instantie worden bij voorkeur zo min mogelijk (nieuwe) materialen gebruikt. Het eenvoudig hergebruiken van reeds bestaande materialen, zoals Boomse machinestenen, draagt op die manier aanzienlijk bij aan een duurzame gevelbouw. Maar ook volledige projecten, zoals hierboven besproken, kunnen vanaf het startpunt ontwikkeld worden met het oog op regeneratief bouwen.
Geo- en biogebaseerde materialen
Wanneer er toch nieuwe materialen nodig zijn, is het aan te raden om deze zo natuurlijk en lokaal mogelijk te verkrijgen. Hoewel België een klein, dichtbebouwd land is, zijn er tal van bruikbare natuurlijke materialen voorhanden. Zo zijn er naast klei, hout, natuursteen en zelfs schelpen ook diverse nagroeibare materialen te vinden, zoals hennep, wol en gras. Bovendien wordt er steeds meer gezocht naar duurzame productietechnieken, zoals waterstofovens en drukgeperste bakstenen.
Gerecycleerde varianten
Als laatste kunnen ook niet-natuurlijke, gerecycleerde materialen gebruikt worden. Zo bestaan er tegenwoordig 100% gerecycleerde pvc-ramen, die een optimale energie-efficiëntie waarborgen. Maar ook moeilijkere materiaalsoorten, zoals rotswol of beton, kunnen in zekere mate gerecycleerd of hergebruikt worden. Dit resulteert in talrijke alternatieven, die zowel de dragende, thermisch isolerende als beschermende laag van de traditionele spouwmuur kunnen vervangen.
Duurzaam isoleren
Naast circulair materiaalgebruik is ook het vinden van duurzame bouwtechnieken essentieel om een performante bouwschil tot stand te brengen. Hiervoor bestaan ontzettend veel verschillende oplossingen. Voor een project in Gentbrugge bouwde BLAF architecten bijvoorbeeld een binnenspouwblad volgens een oude logica, waarbij een steense muur aan de binnenzijde werd geplaatst. Om de plaatsing van het buitenschrijnwerk te vereenvoudigen, werden klossen in het metselwerk verwerkt.
De essentie is om een onderscheid te maken tussen de structuur en niet-structuur van het gevelontwerp. Hoewel de traditionele spouwmuurtraditie suggereert dat thermische massa aan de buitenkant wordt toegevoegd, pleit Bart ervoor deze aan de binnenkant te plaatsen. Hierdoor wordt de warmtedoorslag langs de buitenzijde beperkt en ontstaan er twee losstaande constructies. Dit biedt een enorme flexibiliteit om zowel het interieur als het exterieur afzonderlijk van elkaar te modificeren.
Een oneindigheid aan circulariteit
Om de traditionele spouwmuurtraditie nog verder te doorbreken, ontwikkelde BLAF architecten in samenwerking met Wienerberger en Ploegsteert twee unieke BLAF bricks. Deze innovatieve bakstenen reduceren de hoeveelheid keramisch materiaal in de gevel met wel 23%. Het resultaat is een enkele muur die volledig op zichzelf staat en de steense muur vervangt, waardoor de bouwtijd aanzienlijk verkort wordt.
Het bouwen van een binnenconstructie enerzijds en buitenconstructie anderzijds resulteert in een robuuste schil, die naargelang de behoeften eenvoudig aangepast kan worden, ook na lange termijn. Deze circulaire aanpak belichaamt dan ook de innovatie en duurzaamheid die mogelijk zijn in de moderne architectuur, waarbij dezelfde basis wordt gebruikt maar toch telkens een unieke esthetiek wordt gerealiseerd.
Wie is Bart Vanden Driessche?
Bart Vanden Driessche is architect, inspirator en oprichter van het internationaal gelauwerd ontwerpbureau BLAF architecten. Zijn (onder)zoekende houding om vanuit een ambachtelijke praktijk op een duurzame en betaalbare manier te bouwen, zorgde voor een nieuwe materialiteit in architectuur. Gedurende 25 jaar werkte hij mee aan kleinschalig gebouwde experimenten, die nu een grote invloed kunnen hebben op de bouweconomie. Zijn expertise op vlak van energie, ecologie en circulariteit mondden uit in duurzame alternatieven voor de spouwmuur. Daarnaast initieert en begeleidt hij ook verschillende onderzoeksvragen en thesissen aan diverse architectuurfaculteiten, en geeft hij lezingen in binnen- en buitenland.
