Is afbraak ecologisch nog verantwoord?

LCA-analyse vergelijkt milieu-impact van renovatie en herbouw

Tegen 2050 moeten er minstens 400.000 extra woningen gerealiseerd worden. Enerzijds zorgt de vergrijzing voor ‘gezinsverdunning’, anderzijds leidt migratie tot een verhoogde vraag naar woningen. In het kader van de bouwshift moeten we meer inzetten op greyfields, brownfields, reconversie en denser bouwen. Hierbij rijst de vraag: is afbraak wel verantwoord? Is het niet milieuvriendelijker om te kiezen voor renovatie in plaats van afbraak en nieuwbouw? Aan de Universiteit Gent legt Yanaika Decorte momenteel de laatste hand aan haar doctoraatsonderzoek, onder begeleiding van Prof. Marijke Steeman en Prof. Nathan Van Den Bossche. In dit artikel krijgt u als sneak preview al enkele conclusies uit één van de hoofdstukken.

Appelen met appelen vergelijken via LCA

Bij nieuwbouw zal men uiteraard meer materiaal gebruiken dan bij renovatie, wat een grotere milieu-impact met zich meebrengt door ontginning, productie, energieverbruik en afval. Echter, is het bij nieuwbouw doorgaans gemakkelijker om een energiezuinig gebouw te realiseren. Bij een renovatie zijn er specifieke uitdagingen zoals vloerisolatie, bouwknopen en luchtdichtheid waar rekening mee moet gehouden worden.

Om renovatie te vergelijken met afbraak/herbouw moeten we dus kijken naar de impact van het materiaalgebruik, beter gekend als ingebedde impact, en die afwegen tegen de impact van energiegebruik. Natuurlijk spelen in de praktijk heel veel andere zaken mee, die vaak ook doorslaggevend zijn: de staat van het gebouw, de indeling, de kosten, de ligging en de ontwikkelingsmogelijkheden. Maar dit varieert van geval tot geval, hier staan we enkel stil bij de milieu-impact.

Die milieu-impact wordt bepaald met behulp van LCA (Life Cycle Assessment). Zowel voor nieuwbouw als renovatie worden alle nieuwe materialen in kaart gebracht om te bouwen, maar ook alle vervangingen gedurende een periode van 60 jaar worden meegerekend. Alle berekeningen zijn in overeenstemming met ISO 14040 en ISO 14044. Op vlak van energie gebruiken we een meerzone-model dat rekening houdt met lagere temperaturen in slaapkamers dan leefruimtes.

Voor een gemiddelde rijwoning is de ingebedde impact ongeveer het dubbele van renovatie

Finaal kijken we naar de totale milieu-impact via de EN 15804+A2-methode, die rekening houdt met 12 impactcategorieën, zoals klimaatverandering, fijn stof en carcinogene stoffen. Dit is ook de methode die in TOTEM gebruikt wordt, alleen is hier de software SimaPro gebruikt omdat die wat meer detail en flexibiliteit toelaat. Er is een hele reeks oplossingen doorgerekend voor elk schildeel en verschillende technische installaties zijn opgenomen in de LCA-berekeningen. De studie is gebaseerd op een statistische steekproef van 876 verschillende woningen, en voor elke woning is ook een dimensionering van de technische installaties uitgevoerd zodat deze aangepast zijn aan de woning.   

(Grondige) renovaties in het voordeel

Uiteraard is er veel meer materiaal nodig voor herbouw; voor een gemiddelde rijwoning is de ingebedde impact ongeveer het dubbele van renovatie. Naast de schil is er immers ook een grote bijdrage van binnenmuren, vloeren, en technische installaties (die bij renovatie deels behouden blijven).

Bovendien speelt het energiegebruik over een periode van 60 jaar natuurlijk ook een grote rol. Als we dezelfde verwarming, ventilatie, en U-waardes veronderstellen, vinden we een verschil van 9%, ervan uitgaande dat de gerenoveerde woning minder luchtdicht is en meer koudebruggen heeft.

Bij deze berekeningen zijn we er steeds van uitgegaan dat de wettelijke U-max waarden voor alle schildelen gehaald worden. Als we spreken over renovatie is dat dus best een pittige opgave! Dan nog zorgt het extra energieverlies bij renovatie ervoor dat het verschil tussen renovatie en herbouw geen 100% meer is, maar slechts 14%. Over een periode van 60 jaar is energie verantwoordelijk voor 1/2 van de totale impact bij herbouw, en zelfs 2/3 bij renovatie. Finaal is er dus nog steeds een licht voordeel voor renovatie. 

Dezelfde berekening is gedaan voor 876 woningen, met verschillende renovatiepakketten voor de bouwschil en verschillende installaties. Daaruit blijkt dat renovatie in 67% van de gevallen beter is voor het milieu dan nieuwbouw.   

   

Type woning en isolatiegraad

Ook de compactheid speelt een rol. Bij een rijwoning zal er in verhouding minder materiaal nodig zijn om een renovatie van de schil uit te voeren, terwijl het voordeel van compactheid iets minder speelt bij herbouw (voor binnenmuren en -vloeren is er geen verschil). Bovendien helt de balans materiaal/energie bij een compacter gebouw wat meer door naar materiaal, dus neemt het voordeel voor herbouw af.

Hierboven stond dat hernieuwbouw voor een representatieve rijwoning gemiddeld een 14% hogere impact met zich meebracht in vergelijking met renovatie, voor een compacte rijwoning kan dat oplopen tot 16%, terwijl het verschil voor een weinig compacte vrijstaande woning kan dalen tot 4%. Met andere woorden: voor compacte woningen zijn er meer argumenten om ze te behouden, voor vrijstaande villa’s is dat minder uitgesproken.

In de analyse komt steeds hetzelfde naar boven: we kijken naar de balans tussen ingebedde impact door de materialen die gebruikt worden, en de hoeveelheid energie die kan bespaard worden. Naarmate een bestaande woning beter geïsoleerd is, zal de energiebesparing dus ook kleiner zijn. De extra materialen voor herbouw worden moeilijker gecompenseerd door energiebesparing. Bij de niet-geïsoleerde woning was er een verschil van 14%. Woningen die beperkt geïsoleerd zijn, geven een verschil van 18%.

Het lijkt logisch dat je een recentere woning niet zomaar kan afbreken en vervangen, ook al presteert de nieuwe woning beter op het vlak van energie. Je mag de bestaande materialen ook niet zomaar afschrijven: door materialen die nog goed zijn te reduceren tot afval verhoog je de totale milieu-impact. Circulair materiaalgebruik zal de impact natuurlijk sterk reduceren (niet tot nul brengen), maar dat valt buiten het bestek van dit onderzoek.

Wat als we bij de renovatie niet alle onderdelen kunnen aanpakken? Tot nu toe werden muren, vloeren, dak en schrijnwerk altijd volledig aangepakt, terwijl dit in de praktijk niet altijd mogelijk is. Soms zijn er technische, financiële of praktische bezwaren waardoor een component niet aangepakt kan worden. Vanaf het moment dat een van die vier onderdelen niet wordt aangepakt, is herbouw te verkiezen.

Een uitzondering is de vloer op volle grond: die hoeft niet per se gerenoveerd te worden omdat de bijkomende energiebesparing niet opweegt tegen de impact van een nieuwe betonplaat. De extra energieverliezen bij renovatie wegen dus typisch meer door dan het extra materiaalgebruik bij herbouw. Als drie van de vier componenten worden gerenoveerd, varieert de totale milieu-impact van identiek aan herbouw tot het dubbele van herbouw.

Niet afbreken om hetzelfde te bouwen

Tot nu toe werd steeds verondersteld dat de nieuwe woning identiek zou zijn aan de bestaande woning. Dat laat toe om appels met appels te vergelijken, maar is in werkelijkheid weinig waarschijnlijk. Los van de indeling en stijl, zal een nieuwe woning misschien groter of kleiner zijn, compacter, en worden er andere materialen en technieken gebruikt.

We beginnen met de afmetingen: aangezien renovatie beter is voor het milieu dan herbouw, zou je dus kleiner moeten bouwen om tot een gelijke impact te komen. Rijwoningen zouden zo’n 10% kleiner moeten worden, vrijstaande woningen circa 7%. Ook de materiaalkeuze heeft een impact: kiezen voor milieuvriendelijke materialen in plaats van belastende materialen kan bij nieuwbouw de impact op zich met 40% verminderen (bij renovatie 30%), maar voor de vergelijking tussen renovatie en nieuwbouw geeft dit geen belangrijk verschil. Hernieuwbouw mét milieuvriendelijke materialen is wel beter dan een renovatie met belastende materialen. Voor de technische installaties is dat minder uitgesproken.

Zowel bij renovatie als nieuwbouw moeten we inzetten op duurzame materialen met lage milieu-impact en efficiënte installaties

De productie van een warmtepomp brengt een hogere milieu-impact met zich mee dan een gasketel, dus die warmtepomp moet zichzelf ‘terugverdienen’ door een lagere impact om warmte te genereren, en dat verschil is relatief klein. “Maar bij een nieuwbouw zetten we een warmtepomp!” is op zich niet voldoende om een grondige renovatie met condenserende ketel af te troeven. Alleen als je enkel kijkt naar CO₂-impact is dat argument wel van kracht, en slaat de balans terug over naar nieuwbouw.

Het energiegebruik speelt dus een belangrijke rol, want door meer energie te besparen compenseert nieuwbouw het extra materiaalgebruik. Het energiegebruik blijft natuurlijk een theoretische benadering, terwijl we weten dat het verbruik in de praktijk vaak een stuk lager ligt. In deze oefening speelt dat effect echter geen belangrijke rol. Het uitgangspunt hier is immers een volledige renovatie, of herbouw, en voor goed geïsoleerde woningen is de afwijking tussen theorie en praktijk zeer klein.

Waar het wel een rol speelt, is bijvoorbeeld bij een renovatie waar niet alle schildelen worden aangepakt. De milieu-impact van dergelijke renovatie is 7% lager tot 263% hoger dan herbouw, maar als we corrigeren voor werkelijk energieverbruik dan liggen de twee pistes weer dicht bij elkaar. Dan ligt de impact van renovatie 19% lager tot 53% hoger dan herbouw. Dit zijn de resultaten voor gebouwen zonder isolatie. Voor die gebouwen kunnen we dus concluderen dat herbouw meestal beter is dan gedeeltelijke renovatie.

Als we kijken naar meer recente gebouwen waar al een beetje isolatie in zit is het een ander verhaal. Dan is de impact van renovatie 16% lager tot 13% hoger als we rekening houden met correcties voor werkelijk energieverbruik. Omdat het energieverlies al wat lager ligt door de bestaande isolatie en de resterende levensduur nog aanzienlijk is, blijkt een gerichte renovatie van een deel van de schil vaak beter voor het milieu dan herbouw.

Een projectontwikkelaar wil bouwen

Gelukkig. En dat is nodig. Bovenstaand onderzoek toont aan dat de milieu-impact van renovatie meestal lager is dan herbouw, maar het verschil is niet groot. Bovendien moet die renovatie dan ook zeer grondig gebeuren: voor alle schildelen moeten de U-max waardes gehaald worden. Puur vanuit milieu-oogpunt is het belangrijkste punt daarom niet of je een woning renoveert of afbreekt, maar wel of de juiste materiaalkeuzes en installaties worden gekozen.

Zowel bij renovatie als nieuwbouw moet de lat hoog liggen, en moeten we inzetten op duurzame materialen met lage milieu-impact en efficiënte installaties. Als we enkel naar CO₂ en global warming kijken, dan komen afbraak en renovatie nog dichter bij elkaar te liggen want dan weegt het energiegebruik nog meer door.