stel de juiste vragen over warmtenetten

Warmtenetten worden in steeds meer steden en gemeenten geïnstalleerd – zelfs het koninklijk paleis maakt er tegenwoordig gebruik van. Het is dan ook een vorm van hernieuwbare energie die veel gebouwen efficiënt kan verwarmen en koelen. Er zijn de laatste jaren al stappen gezet om het wetgevend kader te ontwikkelen, maar toch zit die nog niet op het niveau van andere energievormen. Als installateur komt het er vooral op aan om goed op de hoogte zijn en de juiste vragen te stellen. 

WAT IS EEN WARMTENET?

Een warmtenet is een alternatieve vorm van energielevering waarbij water centraal opgewarmd en vervolgens via een goed geïsoleerd, doorgaans ondergronds, leidingnet naar de afnemers verdeeld wordt, om daar zijn warmte via een aftakstation op het verwarmings- en SWW-net over te dragen. Het afgekoelde water stroomt nadien weer naar de warmtebron en de cyclus begint opnieuw.

Een warmtenet is met andere woorden vergelijkbaar met een klassiek verwarmingsnet in een woning, zij het op een andere schaal. De bron is geen klassieke ketel, maar een biomassacentrale, verbrandingsoven, warmtekrachtcentrale … De afnemers zijn geen radiatoren, maar ziekenhuizen, publieke instellingen, woningen … En ook het leidingnet is van een andere grootteorde: de leidingen hebben diameters tot DN1500 en kunnen tot honderden kilometers ver reiken. Daarom gebeurt ook de verdeling van het water op een andere manier, met name op een hogere temperatuur en aan een hogere druk (tot 40 bar). Afhankelijk van de warmtebron, kan de aanvoertemperatuur oplopen tot zo’n 130 °C (zie kaderstuk Vijf generaties warmtenetten).

WAAR VIND JE WARMTENETTEN?

Warmtenetten bestaan in tal van vormen en maten, van de centrale stookplaats van een appartementsgebouw tot een uitgebreid stedelijk net, zoals bijvoorbeeld het warmtenet van Fluvius in Kuurne en Harelbeke, dat gevoed wordt met restwarmte van de afvalverbrandingscentrale Imog.

Een belangrijke voorwaarde voor de aanleg is een voldoende warmtedichtheid. De warmtevraag moet immers hoog genoeg zijn om de vaak grote investering in het net te verantwoorden. Een stedelijk warmtenet is zo slechts economisch en ecologisch interessant als er per lopende meter leidingnet een warmtevraag van minstens 2,5 MWh per jaar is. Men noemt dergelijk verbruik de ‘lineaire warmtedichtheid’.

Om die reden worden warmtenetten meestal niet voor woningen alleen aangelegd, en zijn grote afnemers zoals ziekenhuizen of industrie noodzakelijke drijfveren. Woningen die zich in de buurt van een bestaand of gepland warmtenet bevinden, zullen evenwel zoveel mogelijk, en zolang de capaciteit het toelaat, op dat net aangesloten worden.

Onder andere in de steden Roeselare, Brugge, Antwerpen en Gent werden de voorbije jaren al tal van woningen op bestaande en nieuwe warmtenetten aangesloten, en heel wat steden en gemeenten voorzien een stedenbouwkundige verordening die aansluiting op het stadsverwarmingsnet moet aanmoedigen. Zelfs het koninklijk paleis is intussen aangesloten op een warmtenet. Het aantal aansluitingen op warmtenetten zal de komende jaren zeker toenemen.

VIJF GENERATIES WARMTENETTEN

Het ene warmtenet is het andere niet. De warmtebron, de aanvoerdruk, de lengte van het leidingnet … allemaal kunnen ze verschillen. Het belangrijkste onderscheid wordt vandaag gemaakt op basis van de aanvoertemperatuur. Zo worden de warmtenetten opgedeeld in vijf generaties:

eerste generatie: warmtenetten met een hoge aanvoertemperatuur (> 100 °C), bv. stadsverwarmingsnetten uit de jaren 80;

tweede generatie: warmtenetten met aanvoertemperaturen tot 80 °C;

derde generatie: centrale stookplaatsen op 65 °C, die volstaan om binnen een appartementsgebouw op een veilige manier in SWW te voorzien;

vierde generatie: warmte is voldoende van temperatuur om de woning via een vloerverwarmingssyteem te verwarmen maar onvoldoende warm voor sanitair warm water (we kunnen stellen tot -35 °C)

vijfde generatie: de temperatuur is zo laag dat je er geen woning direct mee kunt verwarmen (dus ook niet via vloerverwarming), maar ze is wel hoger dan de buitenomgeving (zeker in de winter), waardoor een warmtepomp heel hoge COP's kan halen. Je kan er vaak in de zomer ook mee passief koelen. We denken dan bijvoorbeeld aan een BEO-veld of warmte uit de riool (riothermie). Met die laatste kan je natuurlijk niet koelen.

WIE IS BIJ EEN WARMTENET BETROKKEN?

Er is geen vaste formule voor de opstart of uitbating van een warmtenet. Het initiatief kan door verschillende partijen genomen worden en vraagt doorgaans een verregaande afstemming tussen gemeentebesturen, projectontwikkelaars, intercommunales, industrie, private investeerders …

De regulering van warmtenetten is nog niet volmaakt. Er is wel al een licht Vlaams reguleringskader met onder andere verplichtingen voor meting, facturatie, jaarlijkse rapportering en sociale aspecten

Bij de uitvoering en het beheer van een warmtenet en de aangesloten installaties, komen in principe minder verschillende partijen kijken: daar draait alles rond het klassieke triumviraat van energieproducent, netbeheerder (dikwijls gecombineerd, zoals bij afvalverbrandingsovens) en installateur. Toch betekent dat niet dat de rolverdeling duidelijk of op een traditionele manier gedefinieerd is. Eindigt de inbreng van de distributienetbeheerder bij een klassiek gasnet aan de grens van de woning, dan ligt dat bij warmtenetten namelijk nog sterk ter discussie. En dat heeft zo zijn impact op de taak, verantwoordelijkheid én prijszetting van de installateur die de binnenhuisinstallatie voorziet.

HET AFTAKSTATION ALS TWISTPUNT

In tegenstelling tot andere energiemarkten, waar alle aspecten – van product tot installatie – sterk gereguleerd zijn, is de regulering van warmtenetten nog niet volmaakt. Er is wel al een licht Vlaams reguleringskader met onder andere verplichtingen voor meting, facturatie, jaarlijkse rapportering en sociale aspecten. Op de website van het VEKA (Vlaams Energie- en Klimaatagentschap) staat dat reguleringskader vermeld. Wel is het zo dat er slechts drie instanties hebben geïnvesteerd in het kwaliteitskader. Het systeem is intussen ook opgenomen in de algemene EPB-software en zal binnenkort ook hernomen worden.

Voor producten, installatie en onderhoud zijn er, met uitzondering van een vrijblijvende procedure voor CE-markering, vandaag nog geen standaarden. Een certificering van installateurs, zoals die voor gas en stookolie bestaat, is er evenmin. 

Cruciale schakel

Het aftakstation, dat ongeveer de grootte heeft van een kleine gaswandketel, bevindt zich in de woning en zorgt voor de warmteoverdracht van warmtenet naar binnenhuisinstallatie. Dat gebeurt doorgaans via twee platenwarmtewisselaars: één voor het sanitair warm water en één voor het verwarmingsnet. Wordt er in het gebouw gebruikgemaakt van verschillende verwarmingsbronnen – radiatoren en vloerverwarming, bijvoorbeeld – dan worden er extra warmtewisselaars voorzien. Door over elke warmtewisselaar een ander debiet te laten stromen, krijgt elk circuit een aangepast temperatuurregime.

Tegelijk fungeert het aftakstation als druk- en temperatuurscheiding tussen beide netten. Een binnenhuisinstallatie is immers niet voorzien op de doorgaans hoge drukken en temperaturen die in het warmtenet zelf aangehouden worden.

Wie neemt De Verantwoordelijkheid?

Volgens het klassieke rollenpatroon zou het aftakstation, net zoals de gasketel, onder de verantwoordelijkheid van de installateur vallen. Echter, omdat het in direct contact staat met het dure warmtenet en het sterk behandelde – en dus eveneens zeer kostelijke – water dat erdoor stroomt, en er voor het toestel noch de installatie duidelijke normen bestaan, nemen warmtenetbeheerders de keuze en plaatsing ervan steeds vaker in eigen beheer. Op die manier trachten ze bovenal de goede werking van het primaire warmtenet veilig te stellen, maar dreigt ondertussen wel de technische coördinatie met de binnenhuisinstallatie naar de achtergrond te verdwijnen.

Voor de warmtenetbeheerders gelden geen specifieke installatiestandaarden, met als gevolg dat de ene installatie nooit de andere is. De warmtenetbeheerder kan wel terecht bij Fluvius, die een eigen handleiding en standaard heeft ontworpen. 

Als de installateur een installatie op een warmtenet wil uitvoeren, moet hij zich een aantal essentiële vragen stellen

Voor de installateur betekent dat in de eerste plaats dat er extra waakzaamheid geboden is. Wil hij een installatie op een warmtenet uitvoeren en daarbij zeker zijn dat hij, noch de klant, noch zichzelf in de kou zet, dan dient hij zich vooral een aantal essentiële vragen te stellen.

 

EEN AFTAKSTATION PLAATSEN

Hoewel warmtenetontwikkelaars het vaak op zich nemen, zijn er wel degelijk situaties waarin de installateur het aftakstation zelf zal moeten plaatsen. Dat is bijvoorbeeld het geval bij centrale stookplaatsen (zie kaderstuk Centrale stookplaatsen) maar kan ook het geval zijn bij een groter warmtenet. De sectororganisatie ATTB en Warmtenetwerk Vlaanderen hebben een gemeenschappelijke standaard en worden door het VEKA (voorheen VEA) gesubsidieerd om een technische handleiding voor installateurs op te stellen. Ondertussen is de Vlaamse regulator voor energie (VREG) bevoegd voor die technische standaard. Meer info kan je terugvinden op de website van de VREG.

Een opleiding blijft onontbeerlijk om de installatie van een aftakstation tot een goed einde te brengen. Wie effectief op het primaire net moet werken, laat zich bij de groothandel, fabrikant en/of studiebureau dan ook best door de nodige experts begeleiden.

Toestelkeuze

Bij de keuze van het aftakstation is het van belang dat het toestel zowel op de bijzonderheden van het primaire warmtenet als op de wensen en verwachtingen van de klant is afgestemd. Een systeemaanpak is met andere woorden noodzakelijk.

Zorg dat het toestel minstens aan de bepalingen in het lastenboek voldoet en schenk voldoende aandacht aan zowel de drukklasse als het vermogen. Voorzie, wat betreft dat laatste, bij voorkeur enige flexibiliteit. Verzeker daarnaast dat alle veiligheden en appendages effectief voorzien zijn en dat alle onderdelen de juiste drukklasse hebben.

Hydraulica

Het is van cruciaal belang dat het systeem perfect hydraulisch in balans wordt gebracht. Zo niet, dan zal het niet goed (of niet) functioneren.

Daarnaast moet men aandacht schenken aan de kwaliteit van het cv-water. Platenwarmtewisselaars zijn immers erg gevoelig. Daarom is ook het water op het primaire net sterk behandeld. Hoewel het in het begin van dit decennium de gewoonte was om de binnenhuisinstallatie via een tijdelijke bypass met datzelfde water te vullen, is men daar ondertussen, o.a. door de hoge druk, van afgestapt. Dat betekent echter niet dat het geen aandacht meer behoeft. Informeer eventueel bij een specialist inzake waterkwaliteit naar een structurele aanpak.

Onderhoud

Hoewel er ook voor het onderhoud van aftakstations nog geen normen bestaan, is een regelmatig nazicht onontbeerlijk om de goede werking van deze toestellen te waarborgen. De sector ijvert voor een verplicht tweejaarlijks onderhoud.

De belangrijkste aandachtspunten bij onderhoud zijn de hydraulische afregeling, de mechanische componenten en de staat van de warmtewisselaar. In principe moet die laatste bij elk onderhoud gevuld worden en de installatie op druk gezet worden. Van zodra er een verstopping waar te nemen is – aangekondigd door een verminderde warmteafgifte – is spoeling noodzakelijk.

CENTRALE STOOKPLAATSEN: LET OP DIMENSIONERING

Hoewel ook centrale stookplaatsen onder de warmtenetten vallen, is de rolverdeling bij dergelijke opdrachten heel wat minder problematisch. Hier moet de installateur in principe namelijk de volledige installatie voorzien.

Naast de keuze voor en installatie van het aftakstation, vergen centrale stookplaatsen nog wat extra aandacht van de installateur, met name bij de dimensionering van de installatie en meer bepaald de ketel (of andere verwarmingsbron). Die dient namelijk niet voorzien te zijn op de volledige gecumuleerde vraag van alle appartementen; er mag rekening gehouden worden met een zekere graad van gelijktijdigheid. De meeste groothandels hebben een gespecialiseerde dienst om de nodige berekeningen te doen en installateurs bij de dimensionering te begeleiden.

Dergelijke dimensionering is complex en moet gestaafd worden via een technisch-wetenschappelijke rekenmethode. Hiervoor is software nodig en het is niet langer mogelijk om die diensten bij fabrikanten of groothandels gratis te verkrijgen. Hou daarom als installateur steeds rekening met een zekere studiekost. 

VIER FUNDAMENTELE VRAGEN VOOR DE INSTALLATEUR

Wat wordt van mij verwacht?

De installateur moet in eerste instantie duidelijk stellen wat wel en niet in zijn lot zit. De binnenhuisinstallatie – die overigens niet verschilt van binnenhuisinstallaties bij gas of stookolie – valt doorgaans volledig onder zijn verantwoordelijkheid, maar hoe zit het met het aftakstation? Wordt dat effectief door de warmtenetbeheerder geplaatst, of wordt het toch aan hem overgelaten?

Indien de warmtenetbeheerder het aftakstation levert, welke onderdelen en veiligheden maken daar dan deel van uit en welke moet de installateur nog bijplaatsen? Omvat het alle nodige appendages, of moet er bijvoorbeeld nog een expansievat, een vulset of een andere veiligheid voorzien worden? Is het geleverde aftakstation tout court afgestemd op de wensen van de klant of moet er bijvoorbeeld nog een pompgroep voor vloerverwarming of een thermostaat bijgeplaatst worden? Welke naregeling moet er door de installateur nog gebeuren?

Al die aspecten moeten op voorhand duidelijk zijn en op papier staan. Het lastenboek is daarvoor de eerste referentie, al kan het in veel gevallen best nog wat uitbreiding of verduidelijking gebruiken.

Goedkopere toestellen zullen voor een goede werking bijvoorbeeld nog heel wat bijkomende appendages behoeven, terwijl duurdere oplossingen eerder compleet zijn

Blijkt overigens dat het geleverde aftakstation niet voor de geplande binnenhuisinstallatie volstaat – is het vermogen van de warmtewisselaar bijvoorbeeld onvoldoende voor de SWW vraag –, dan is het aan de installateur om zijn klant daarover te informeren. Die laatste kan vervolgens terugkoppelen met de warmtenetbeheerder, of ervoor kiezen de binnenhuisinstallatie aan te passen.

Hoe kies ik de juiste producten?

Het gamma aan aftakstations is erg uitgebreid. Er zijn toestellen met een drukklasse tot 6 bar, maar ook toestellen met drukklasses tot 16, 25 of zelfs 40 bar; er zijn aftakstations met twee circuits, maar ook met drie of vier; en er zijn aftakstations die standaard van alle veiligheden voorzien zijn, maar net zozeer toestellen waarbij dat niet het geval is. Dat er bovendien geen productnormen of installatiestandaarden zijn, kan de keuze voor de juiste producten erg moeilijk maken, ongeacht of de installateur een volledig aftakstation of slechts enkele appendages moet plaatsen (zie ook kaderstuk Ik moet een aftakstation plaatsen). Het advies van de groothandel is in deze hoe dan ook een belangrijke houvast, maar hou zeker ook rekening met onderstaande aandachtspunten:

• lage retourtemperatuur: veel warmteleveranciers leggen deze retourtemperatuur op in hun tarief. Hoe lager de retourtemperatuur, hoe goedkoper immers een eenheid warmte (kWh). Een lage retourtemperatuur kan je enkel bereiken door het vermijden van thermische  bypassen – een techniek die vroeger helaas fout gebruikt werd. De kwaliteit van het aftakstation is hierin zeer belangrijk: kies voor een aftakstation dat goedgekeurd is met de gelijkwaardigheidsprocedure van het VEKA of via een onafhankelijk labo dat dezelfde resultaten kan voorleggen.
• prijs/kwaliteit: wees aandachtig voor goedkope oplossingen, zeker wat betreft de aftakstations zelf. Goedkopere toestellen zullen voor een goede werking bijvoorbeeld nog heel wat bijkomende appendages behoeven, terwijl duurdere oplossingen eerder compleet zijn.
• drukklasse: zorg dat niet alleen het aftakstation zelf, maar ook alle kranen, dichtingen, en beveiligingen afgestemd zijn op de drukklasse van het primaire net. Laat je ook hier niet verleiden tot goedkopere producten van een lagere drukklasse. Zij zullen het gegarandeerd begeven. Het toestel moet minimaal drukklasse PN16 hebben.
• compatibiliteit: hoewel de meeste onderdelen van de binnenhuisinstallatie niet van deze van klassiekere installaties verschillen, dient men wel aandachtig te zijn met onderdelen die op het aftakstation geïnstalleerd worden. Vraagt de klant bijvoorbeeld een extra, slimme thermostaat, ga dan eerst na of deze effectief op het aftakstation kan werken.

 Welke prijs reken ik aan?

De installateur die een duidelijk overzicht heeft van wat er wel en niet van hem verwacht wordt, welke producten hij nog moet voorzien en in welke prijsklasse die laatste zich bevinden, is in principe perfect in staat om een goede prijszetting te doen.

Om aan de installatie geen financiële kater over te houden, is het daarom van essentieel belang om ook op services zoals het naregelen van de installatie een tijdsduur en een prijs te plakken 

Het grote gevaar schuilt in de vergelijking met een klassieke installatie, waarbij de installateur zijn marges traditioneel haalt op het materiaal en services zoals naregeling als inbegrepen worden beschouwd.

Bij warmtenetten gaat dat namelijk niet per definitie op: in de meeste gevallen wordt het aftakstation vandaag door de warmtenetbeheerder geplaatst. De installateur moet wel nog de nodige naregeling doen, maar haalt niet zijn traditionele winst op het toestel.

Om aan de installatie geen financiële kater over te houden, is het daarom van essentieel belang om ook op services zoals het naregelen van de installatie een tijdsduur en een prijs te plakken.

Wat als er zich een probleem voordoet?

Bij problemen is de installateur traditioneel de eerste persoon die gecontacteerd wordt. Dat is ook zo wanneer hij enkel de binnenhuisinstallatie – en dus niet het aftakstation – geplaatst heeft. Alleen kan hij in dat geval niet zomaar alle problemen oplossen.

De installateur is dan namelijk niet verantwoordelijk voor het onderhoud van het toestel, noch mag hij er zomaar aan ingrijpen.

Om zijn klanten niet onnodig lang in de kou te laten zitten en ze indien nodig meteen naar de juiste partij te kunnen doorverwijzen, is het daarom zaak om het probleem zo snel mogelijk te lokaliseren.

Is er bijvoorbeeld geen verwarming, maar wel sanitair warm water, dan zal het probleem zich hoogstwaarschijnlijk op het verwarmingsnet bevinden; is er geen van beide, dan is de kans groot dat een probleem in het aftakstation aan de basis ligt. Door een aantal gerichte vragen te stellen, kan de installateur vaak al uit een telefonisch gesprek afleiden of hij effectief moet tussenkomen, dan wel de klant naar de warmtenetbeheerder moet doorverwijzen.

Heeft de installateur het aftakstation wél zelf geplaatst, dan is zijn tussenkomst bij problemen uiteraard wel vereist en dient hij dan ook het onderhoud op zich te nemen (zie ook kaderstuk Ik moet een aftakstation plaatsen). 

Meer weten?

Voor meer informatie over de regelgeving, marktontwikkelingen en steunmaatregelen over warmtenetten kan u terecht bij Warmtenetwerk Vlaanderen.

^{Met dank aan Caleffi, Giacomini, Terrendis,Van Marcke en Warmtenetwerk Vlaanderen}