“Te veel misverstanden rond warmtepompen in bestaande woningen”

“Een warmtepomp in nieuwbouw is de logica zelve. Hoog tijd dat dit ook voor bestaande woningen zo wordt aanzien,” zegt Maarten De Groote, expert Energiebeleid en Bouwinnovatie bij VITO/EnergyVille. “In feite is de klassieke Trias Energetica, die stelt dat je je woning eerst volledig moet isoleren en pas daarna een warmtepomp kan plaatsen, achterhaald. Vandaag is het verstandiger om op een kostenefficiënte manier te isoleren tot een niveau waarbij de warmtebehoefte laag genoeg is voor een warmtepomp.”

Belangrijke rol achter de schermen

De energietransitie in de bebouwde omgeving is Maarten De Groote zijn stokpaardje. Met meer dan twintig jaar ervaring in duurzaam bouwen en wonen heeft hij een indrukwekkend parcours opgebouwd.

Hij startte zijn loopbaan in 2003 bij Kamp C, het Antwerps provinciaal centrum voor Duurzaam Bouwen en Wonen. Daarna ging hij aan de slag bij het Vlaams Energie- en Klimaatagentschap (VEKA), waar hij mee het BEN-verhaal (Bijna-EnergieNeutraal bouwen) coördineerde.

In 2015 zette hij zijn expertise in op Europees niveau bij het Buildings Performance Institute Europe, de onafhankelijke denktank voor energieprestatie in gebouwen. Daar werkte hij mee aan de ontwikkeling van Europese beleidsaanbevelingen rond energie-efficiëntie in gebouwen - de zogenaamde EPBD-richtlijn (Energie Prestatie van Gebouwen) die vandaag richtinggevend is voor de EU-lidstaten.

Maarten De Groote, Programme Manager bij VITO, is sinds 2019 actief binnen de Vlaamse onderzoeksinstelling met ruim 1.300 onderzoekers die zich inzetten voor de duurzame transitie. In die rol focust hij op de renovatie-uitdaging, de transitie naar duurzame verwarming en op innovatie in de bouwsector. Daarnaast coördineert hij oPEN Lab, een grootschalig Europees project dat energiepositieve wijken realiseert, met proefwijken in Genk (BE), Pamplona (ES) en Tartu (EE).

In het kader van de Europese Green Deal en de Europese Klimaatwet heeft de EU zich ertoe verbonden om uiterlijk in 2050 klimaatneutraal te worden. Om dit te behalen moeten de Europese broeikasgasemissies (waartoe ook de emissies van stookolie- en gasverbranding toe behoren) in de komende jaren sterk dalen. Als tussenstap legt de Klimaatwet een bindende EU-doelstelling vast om in 2030 een netto reductie van ten minste 55% uitgestoten broeikasgassen te behalen (t.o.v. 1990). De Klimaatwet is een wet die rechtstreeks geldig is in het volledige Europese grondgebied, dus inclusief België en Vlaanderen. Voor 2040 stelde de Europese Commissie een doel van 90% netto reductie voor, maar dit voorstel werd nog niet geïmplementeerd.

Elektrificatie maakt ons energie-onafhankelijk

“Lange tijd was het koolstofneutraal maken van Europa tegen 2050, een klimaatgeïnspireerde doelstelling”, aldus Maarten De Groote. “Maar sinds de inval van Rusland in Oekraïne is daar een duidelijke kentering in gekomen. De opwarming van de aarde tegengaan, is niet meer de enige motivatie. Vandaag wil Europa - dankzij de elektrificatie van onder meer verwarming en mobiliteit - vooral zijn energie-onafhankelijkheid versterken.”

“Ongeveer een vierde van alle energie in België gaat naar het verwarmen van gebouwen. In Europa loopt dat zelfs op tot meer dan een derde. Aardgas en stookolie blijven daarbij nog altijd de belangrijkste energiebronnen.”

“Hierdoor blijft ons land, en ruimer gezien Europa, voor haar energiebevoorrading nog altijd sterk afhankelijk van externe mogendheden. Wat ons natuurlijk extra kwetsbaar maakt in de huidige, onzekere geopolitieke situatie. Dat hebben de prijsschokken in 2022 helaas pijnlijk aangetoond.”

“Elektriciteit kan, in tegenstelling tot stookolie en gas, wél lokaal worden opgewekt - zowel in eigen land als op Europees niveau. Dat zorgt ervoor dat we onze energiebevoorrading zelf in handen kunnen nemen. En dat versterkt de soevereiniteit van ons land en van onze economie.”

“Daarnaast beschikken we met de warmtepomp over een technologie die bijzonder energie-efficiënt is, met COP-waarden (Coefficient of Performance) van 3 tot 5. Dat betekent dat één kilowattuur elektriciteit wordt omgezet in 3 tot 5 kilowattuur warmte. Hetgeen neerkomt op een rendement van 300 tot 500%. Ter vergelijking: een moderne condenserende gasketel haalt slechts 95 tot 100%. Met andere woorden, een warmtepomp heeft ongeveer vier keer minder energie nodig om dezelfde warmte te produceren.”

“Als installateur kan je erop rekenen dat Europa het pad van elektrificatie zal blijven volgen. Daar ben ik 100% zeker van. Warmtepompen en elektrisch transport zijn voor Europa de goedkoopste en meest haalbare weg naar energieonafhankelijkheid.”

Revolutie nodig in bestaande gebouwen

“Voor nieuwbouw is een warmtepomp intussen de norm geworden. Vijftien jaar geleden was het nog ondenkbaar dat elk nieuw gebouw met een warmtepomp zou worden uitgerust, vandaag is dat realiteit. Op amper vijftien jaar tijd voltrok zich een ware evolutie in de verwarming van nieuwbouw. Diezelfde revolutie is nu nodig in onze bestaande gebouwen.”

“Maar hiervoor moet de warmtepomp financieel interessanter worden. Zolang de elektriciteitsprijs ten opzichte van de fossiele brandstofprijs bijna 4x zo hoog blijft, heeft de warmtepomp in bestaande gebouwen een hele moeilijke financiële businesscase.”

Die verhouding van de prijs van elektriciteit ten opzichte van fossiele brandstoffen is zo belangrijk in bestaande gebouwen omdat warmtepompen daar vaak geen even hoge efficiëntie halen als in nieuwbouw. Als elektriciteit geen 4, maar slechts 2 keer duurder zou zijn dan gas – zoals in Nederland het geval is – dan is het omslagpunt bereikt waarbij een warmtepomp economisch interessanter wordt dan een gasketel.”

"Wanneer de bestaande woning warmtepompklaar is, dat wil zeggen een voldoende lage warmtevraag heeft, lijkt het aangewezen dat je de optie voor de installatie van een warmtepomp - in plaats van een gasketel - overweegt. De prijzen voor gas en stookolie zullen de komende vijf jaar stijgen, onder andere door de invoering van ETS2. De impact daarvan wordt vaak nog onderschat.”

“De CO₂-taks binnen het ETS2-systeem is immers gekoppeld aan de uitstoot per land. Als we onze reductiedoelstellingen niet halen, kan de prijs stijgen van de vooropgestelde 60 euro per ton tot wel 200 euro per ton. Voor consumenten betekent dat een aanzienlijke meerkost: bij 60 euro per ton stijgen de energiekosten al met 150 tot 325 euro per jaar, en bij hogere CO₂-prijzen loopt dat nog verder op. Met de financiële middelen van het sociaal klimaatfonds heeft het beleid wel de tools in handen om deze omschakeling te ondersteunen en de impact van stijgende kosten voor huishoudens te beperken.”

“Natuurlijk is de elektriciteitsprijs niet alles. Ook de aankoopprijs van de warmtepomp weegt door. Zeker in bestaande woningen, want hoe groter het benodigde vermogen, hoe hoger de kostprijs - en net in bestaande woningen ligt dat vermogen meestal hoger. Ik verwacht echter dat, net zoals bij PV-panelen, de prijzen de komende vijf à tien jaar zullen dalen zodra de markt verder groeit.”

Misverstanden over warmtepompen in bestaande woningen

“Om de kostprijs te drukken, zie ik ook heil in collectieve warmtepompen. In het oPEN Lab proefproject waarin we een bestaande wijk naar energiepositief transformeren, installeren we energieboxen die de verwarming en andere technieken van een vijftal wooneenheden voorzien. Daardoor lag de installatiekost per wooneenheid maar liefst 50% lager dan bij individuele installaties.”

“Het ontbreekt echter soms nog aan kennis over warmtepompen en er zijn nog veel misverstanden. Zo worden warmtepompen nog te vaak overgedimensioneerd, waardoor er warmtepompen met veel te hoge vermogens worden geplaatst. Maar moet het echt mogelijk zijn om bij –15 °C buiten, 25 °C binnen te halen? Is 20 °C niet gewoon voldoende?”

“Zo leeft ook het idee dat een warmtepomp alleen goed werkt in combinatie met vloerverwarming, waardoor grote werken, zoals de vloer uitbreken, nodig zijn. Maar in feite kan een warmtepomp ook perfect functioneren met radiatoren - zelfs met bestaande radiatoren.”

Trias Energetica is old school

“In feite is de klassieke Trias Energetica, die stelt dat je je woning eerst volledig moet isoleren en pas daarna een warmtepomp kan plaatsen, achterhaald. Vandaag is het verstandiger om op een kostenefficiënte manier te isoleren tot een niveau waarbij de warmtebehoefte laag genoeg is voor een warmtepomp.”

“Wat ook belangrijk is, is dat mensen die investeren in energiemaatregelen beloond worden met een hogere waarde van hun woning. De renovatieverplichting die oorspronkelijk werd vastgelegd - met een verstrenging van de energielabels naar C, B en A in respectievelijk 2028, 2035 en 2045 - had dat effect. Uit onderzoek van ERA Vastgoed blijkt dat het EPC-label een duidelijke impact heeft op de verkoopprijs: tussen een woning met label D en label F zat een verschil van 12%, en tussen label A en D zelfs 17%.”

“Concreet betekent dat dat je bij de aankoop van een woning van 300.000 euro zo’n 35.000 euro minder betaalt als die een slechter label heeft. Met dat bedrag financier je misschien geen volledige renovatie, maar wél dakisolatie, PV-panelen en een warmtepomp.”

“Door de renovatieverplichting terug te schroeven, verliezen kopers het financiële voordeel dat ze konden gebruiken om renovaties effectief uit te voeren. Het huidige stop-and-go-beleid is nefast voor de langetermijnvisie van de renovatie-uitdaging."

“Beter zou zijn om niet op korte termijn te focussen op één label, maar om een langetermijnpad uit te stippelen: bijvoorbeeld opleggen dat gebouwen binnen twintig jaar koolstofneutraal moeten zijn, met duidelijke tussenstappen en opvolging. Dat sluit aan bij het Europese gebouwrenovatiepaspoort dat vanaf 2026 in de lidstaten wordt ingevoerd.”

“Bovendien zou men niet enkel naar het primaire energieverbruik moeten kijken, maar woningen beter beoordelen op een combinatie van factoren: de warmtevraag, het gebruik van koolstofneutrale verwarming en de opwekking van hernieuwbare energie. Enkel zo kunnen we werk maken van een koolstofneutraal gebouwenpark tegen 2050.”