Architectuur als sleutel tot welzijn en gezondheid
Via biofilisch ontwerpen kunnen we de verbinding met de natuur terug aanhalen
Mensen hebben van nature een sterke band met de natuur, maar door verstedelijking en een steeds drukkere levensstijl raakt die connectie verloren. Dit heeft niet alleen impact op ons welzijn, maar ook op onze planeet. Architecten spelen een cruciale rol in het herstellen van die verbinding. Duurzaamheid wordt vaak benaderd vanuit energie- en materialenvraagstukken, terwijl de invloed van de gebouwde omgeving op de mens en de rol van de natuur minder aandacht krijgt. Volgens Stephen Kellert, grondlegger van ‘biophilic design’, is biofilie juist de ontbrekende schakel in een duurzaam ontwerp.
Wat is biofiel ontwerp?
Wat houdt biofiel ontwerpen precies in? Yara Helsen, facilitator regeneratieve ontwikkeling bij Vibe, legt uit dat biofilie draait om de verbinding tussen mens en natuur. “Meer dan 95% van onze geschiedenis brachten we door in de natuur. Onze verbinding was heel direct, we waren er een onderdeel van. Gaandeweg zijn we de natuur gaan controleren en manipuleren, waardoor die connectie vervaagde. Via biofilie kunnen we die band herstellen – een vaardigheid die we kunnen oefenen, zoals een muziekinstrument. Biofiel ontwerpen is een multi-zintuiglijke benadering waarbij we natuurlijke principes in gebouwen en hun omgeving integreren.”
Biobased ontwerpen, natuurinclusief bouwen en biomimicry
Biofilie is een algemene term die heel wat verschillende principes omhelst. De term biobased daarentegen heeft voornamelijk betrekking op materialen. Biobased materialen zijn materialen van biologische afkomst, denk aan hout of isolatiemateriaal uit vlas of hennep.
Natuurinclusief bouwen wordt geassocieerd met het incorporeren van insecten en dieren in de leefomgeving en het versterken van de biodiversiteit rondom het gebouw. Een groene gevel waar vogels en insecten kunnen nesten en zich voeden zorgt voor beweging en leven in de architectuur.
Het toepassen van biomimicry in een ontwerp slaat op het imiteren van bepaalde vormen uit de natuur. Deze termen zijn voorbeelden van de biofiele principes die in een gebouw aan bod kunnen komen. Stephen Kellert omschreef 72 patronen die kunnen worden toegepast in een biofiel ontwerp. Van de natuur binnenbrengen door een visuele connectie met de buitenruimte tot introductie van biomorfe vormen en patronen in een ontwerp tot gebruik maken van materialen uit de natuur. Het zijn allemaal patronen van biofiel ontwerpen.
De natuur is geen decor, maar een fundament voor gezonde, toekomstbestendige architectuur
Voordelen van biofiel ontwerpen
Biofiel ontwerpen biedt tal van voordelen, vooral op het gebied van welzijn en gezondheid. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat verbinding met de natuur stress vermindert, cognitieve prestaties verbetert en het algemeen welzijn verhoogt. Zo zorgt een visuele connectie met de natuur voor een verlaging in bloeddruk en hartslag. De aanwezigheid van water veroorzaakt een verbeterde concentratie en geheugenherstel. Dynamische en diffuse verlichting heeft een positieve impact op ons biologisch ritme.
Dit zijn voordelen die in heel wat sectoren een verschil kunnen maken. Bij het ontwerpen van bedrijfsgebouwen kan voor ontwerpingrepen gekozen worden die de concentratie gaan verhogen en burn-outs tegengaan. In de zorg zal de focus meer liggen op rust brengen en genezing bevorderen. Het is dus van groot belang om van bij ontwerp goed te gaan definiëren wie de doelgroep is en wat de opdrachtgever beoogt te bereiken.
Verbinding maken met de plek
Helsen benadrukt het belang om de principes van in voorontwerpfase te implementeren en mee te nemen. “Vaak is het interessant om met het hele bouwteam rond te wandelen op de site. Het is belangrijk daarvoor de tijd te nemen, om te kijken wat er aantrekt en inspireert. Op die manier gaan we meer verbinding creëren met de site waardoor we op langere termijn meer aandacht hebben voor de zorg van die plek.”
Ook in het geval van restauratie of renovatie blijft het principe van de geest van de plek gelden. Het bestaande gebouw heeft zijn eigen geschiedenis en die culturele waarde maakt deel uit van de site. Biofiel ontwerpen wordt dus heel situatie-afhankelijk en specifiek. De uitwerking van principes die werken op plek A, kunnen niet zomaar overgezet worden naar site B.
Implementatie in Belgische context
Biofilie is een term en beweging die ontstaan is in Amerika. In een Belgische context lijkt deze manier van ontwerpen moeilijk ingang te vinden. Helsen bevestigt dit: “Toen ik research begon te doen over het thema, vond ik heel weinig Belgische referenties of verwijzingen terug. Sommige projecten hebben heel wat biofiele ontwerpprincipes in zich, maar vaak is dat geen bewuste keuze. Het is een opportuniteit om er meer over te leren en de principes bewust en actief toe te passen om nog betere resultaten te halen. Nochtans zijn er ook in België heel wat uitdagingen op vlak van het creëren van een betere werk-en leefomgeving. Als je kijkt naar het grote aantal burn-outs en langdurig zieken, dan is er voor architecten, architectuur en stedenbouw een heel grote kans weggelegd om een steentje bij te dragen aan de verbetering van de leefkwaliteit.”
Biofiel ontwerpen gaat verder dan groen: het creëert omgevingen die welzijn, gezondheid en biodiversiteit versterken
Meten is weten?
Het is vaak niet evident mensen te overtuigen van de voordelen van een biofilisch ontwerp. Hoewel er heel wat wetenschappelijk bewijs is van de positieve effecten van de natuur, is het voorlopig nog moeilijk die effecten meetbaar te maken in een gebouw en zijn omgeving. Het gaat vaak om een geluksgevoel, een gevoel van welbehagen. In de zorg zien we dat er traagjesaan meer aandacht naartoe gaat. Dirk Avonts, Hans Keune en Roy Remmen (Universiteit Antwerpen) bundelden in hun boek Natuur op doktersvoorschrift onderzoeken en metingen over de impact van natuur op gezondheid.
De GRO is een Belgische tool die duurzame ambities van bouwprojecten gaat meten en vergroten. In de GRO zitten een aantal verwijzingen naar biofiel ontwerpen in het GRO ZORG addendum. VIPA heeft dit samen met KU Leuven, Archipelago en VK architects + engineers opgemaakt. Daarin zitten al verwijzingen naar bijvoorbeeld welzijnsgroen, maar nog steeds heel beperkt.
Internationaal bestaat de ‘Living Building Challenge’ opgemaakt door het ‘International Living Future Institute’. Hier wordt wel melding gemaakt van biofilie als één van de thema’s om toekomstgericht te bouwen. Maar ook hier is het meer een kwalitatief criterium dan iets meetbaars. Het resultaat van een biofiel ontwerp moet dan ook gevoeld worden, eerder dan gemeten.
Struikelblokken
Ironisch genoeg is een van de grootste struikelblokken voor biofiel ontwerpen het tijds- en energiegebrek bij Belgische architecten. Veel architecten hebben simpelweg niet de tijd of het budget om zich bij te scholen of diepgaand onderzoek te doen. Ook technisch vraagt biofiel ontwerpen extra opleiding. Het blijft vaak pionierswerk, terwijl beperkte budgetten en kortetermijndenken in veel projecten en bij opdrachtgevers de toepassing bemoeilijken.
Biofiel ontwerpen vereist een langetermijnvisie, gericht op verbeterde levenskwaliteit. Toch wordt de bouwkost vaak louter op korte termijn bekeken: zo goedkoop mogelijk nu.
Maar als je de maatschappelijke economie in beschouwing neemt, zal een biofilisch ontwerp op lange termijn goedkoper zijn. Denk aan bedrijfsgebouwen waar hogere concentratie en productiviteit en minder uitval onder werknemers grote economische voordelen opleveren.
In de praktijk
Gijs Bruggink, chef de bureau bij Orga architecten, is overtuigd van biofiel ontwerpen. Zijn broer Daan richtte Orga Architect BV 20 jaar geleden op, gedreven door de ambitie om natuurlijk te bouwen. Bruggink doet onderzoek om die wijze van bouwen te ondersteunen en kwam zo al snel bij de principes van biofilie terecht.
CO2-opslag in plaats van uitstoot
Recent zet Orga een stap verder met regeneratief bouwen, waarbij biofiel ontwerpen hand in hand gaat met biobased materialen. Traditionele bouwmaterialen hebben een hoge CO₂-uitstoot door winning en productie, terwijl biobased materialen juist CO₂ opslaan. Groeiende planten en bomen halen CO₂ uit de lucht en slaan die op; toegepast als bouwmateriaal blijft die CO₂ langdurig vastgelegd in het gebouw.
Basisschool ‘De verwondering’
Orga heeft zijn naam in de wereld van biofiel ontwerpen al gevestigd. Voor het project De Verwondering in Almere ontvingen ze in 2023 de prestigieuze Stephen Kellert Award, de ‘Oscar’ van het biofiel ontwerpen. “De opdrachtgevers hanteren een onderwijsvisie waarin de natuur centraal staat, vanuit het idee dat een duurzame toekomst voor onze planeet begint bij de jongste generaties. Ze geloven ook heel sterk dat als je goed voor de natuur zorgt, je er ongetwijfeld heel veel voor terugkrijgt. Deze visie sloot perfect aan bij onze ontwerpvisie en zo hebben we die wedstrijd gewonnen”, vertelt Bruggink.
De school is een staaltje van biofiel ontwerpen op zo goed als elk vlak. De ruimtelijke indeling is geïnspireerd op het idee van natuurlijke ecotopen. Dit principe dient als onderlegger voor de manier waarop kinderen van verschillende leeftijden hun plaats krijgen in de school en met elkaar omgaan. Ze gedijen in de comfortzone van hun eigen klaslokaal met leeftijdgenoten en aangrenzende clusters van kinderen met aangrenzende leeftijden. Een grote centrale ruimte stimuleert ontmoetingen tussen leeftijdsgroepen. In deze centrale ruimte en in het buitenlokaal zijn er plekjes en hoekjes met planten en dierenverblijven. Buiten werken tijdens alle seizoenen en zorgen voor dieren wordt op die manier een evidentie.
Grote raampartijen bieden vanuit elke ruimte zicht op de natuurlijke omgeving en het groen ingerichte schoolplein, waar bomen, planten en natuurlijke speelplekken kinderen aanmoedigen om op ontdekking te gaan.
Het gebouw is volledig opgetrokken uit natuurlijke materialen. De 20 boomstammen die het bladvormige dak ondersteunen, zijn van lokale herkomst. Houten structuren blijven bewust zichtbaar, zodat kinderen het materiaal kunnen voelen en ruiken.
Met een rastergevel voor klimplanten is De Verwondering een gebouw dat meegroeit met de seizoenen. Hout vergrijst, planten nemen het gebouw langzaam over en bomen zorgen voor natuurlijke zonwering – een knap staaltje biofiel ontwerpen.
Ook op kleinere schaal
Bruggink benadrukt dat biofiel ontwerpen ook eenvoudig en budgetvriendelijk kan. Hij verwijst naar een tandartspraktijk met uitzicht op de velden. “Niemand gaat graag naar de tandarts, dus hebben we geprobeerd de stress te verminderen via het ontwerp,” vertelt hij. Door natuurlijke materialen en zicht op het Nederlandse landschap biedt Orga afleiding tijdens een tandartsbezoek – een bewijs dat zelfs met eenvoudige, low-budget ingrepen een biofiele omgeving te creëren is.
Buurtpaviljoen Zoersel
Ook het Belgische Atelier Noest bewijst dat je geen enorme budgetten of een uitgebreid programma nodig hebt om een aanzienlijke sociale impact te creëren. Tijdens en na Corona bleek er in de gemeente Zoersel nood te zijn aan een polyvalente overdekte ruimte waar bewoners en verenigingen elkaar kunnen ontmoeten, kunnen sporten, en waar allerlei evenementen kunnen doorgaan. De gemeente had het idee om ‘een afdak’ te realiseren. Bart Janssens van Atelier Noest ging aan de slag met deze uitgangspunten en transformeerde het idee van ‘een afdak’ naar een buurtpaviljoen dat de brug maakt tussen natuur en mens. Het is zowel op vlak van materiaal, vormgeving en proces een mooi voorbeeld van biofiel ontwerpen.
Het project kwam tot stand via verschillende participatiemomenten met buurtbewoners en kinderen. Uit die momenten kwam het idee om het gebouw op te trekken in lokaal vers hout afkomstig van lokale omgevallen bomen en bomen die gerooid dienden te worden. Het paviljoen bestaat uit drie modules die overdaks op elkaar ingrijpen. Het dak van elke module heeft een achthoekige vorm wat het geheel een eerder organisch beeld geeft. Groengevels en groendaken bieden onderdak aan vogels en insecten, en groenschermen geven bescherming tegen de wind.
Een plek voor afscheid en verlies
In het ontwerp Rimpeling in Kortrijk tilt joranmarijsse architecture multi-zintuiglijk ontwerpen naar een hoger niveau. Geïnspireerd door de subtiele beweging van rimpelingen in water, nodigt deze afscheidstuin bezoekers uit tot verstilling en verbinding. Warme kleuren, natuurlijke materialen en de aanwezigheid van water en groen creëren een rustgevende omgeving. Elementen zoals zwerfkeien, varens en stromend water symboliseren de balans tussen loslaten en herinneren. Tijdens een wandeling door de tuin kunnen bezoekers in alle rust afscheid nemen, verbinden en troost vinden. Dit doordachte ontwerp ondersteunt het rouwproces door een harmonieuze beleving van natuur en reflectie.
