Hoe strenger de wetgeving, hoe groter de illegale markt

Na reeks nieuwe maatregelen tegen vaping lijkt Belgische overheid zich toch van vijand te vergissen

De tabaksmarkt in België staat al jaren onder zware druk, nu volgt ook de vapemarkt. Sinds begin 2024 heft de overheid accijnzen op e-liquids, sinds begin 2025 zijn wegwerptoestellen verboden en sinds 1 april 2025 mogen vapes en alle andere tabaks- en aanverwante producten niet langer zichtbaar zijn in de winkels die ze nog MOGEN verkopen (winkels met een oppervlakte kleiner dan 400 m²). Het gaat hard. Maar hebben al die regels wel zin? Want de strijd tegen de illegale vapes lijkt wel op een potje armworstelen waarvan de uitslag op voorhand al vastligt.

Overheidsinkomsten

Sinds 1 april 2025 geldt in België een displayverbod. Alle vapeproducten zijn uit de winkelschappen en dus uit het zicht van de klant verdwenen. Dit geldt ook voor alle tabaksproducten. Het traditionele beeld van tabak-, nicotine- en/of vapeproducten achter de toonbank heeft plaats gemaakt voor gesloten kasten, lades of gordijnen.

"Gemiste kans"

"De displayban is een grote klap voor de meer dan 300 gespecialiseerde winkels", klinkt het bij vakorganisatie VapeBel. "De displayban is een gemiste kans, want er werd geen uitzondering gemaakt voor speciaalzaken zoals wel werd aanbevolen door de Hoge Gezondheidsraad. Deze winkels spelen een essentiële rol in het verstrekken van informatie en ondersteuning aan volwassenen die willen stoppen met roken."

Naast de displayban geldt ook een totaalverbod voor verkoop van vape- en tabaksproducten in alle winkels groter dan 400 m², vooral supermarkten dus.

Voor de overheid betekenen deze verboden echter dat een deel van haar inkomsten in rook kan opgaan. Tot nu toe was tabak goed voor ongeveer 2,5 miljard euro aan jaarlijkse inkomsten uit btw en accijnzen (2,55 miljard euro in 2024 en 2,74 miljard euro in 2023, vergeleken met 1,96 miljard euro in 2010). De verkoop van tabaksproducten in winkels groter dan 400 m² was goed voor circa 1/3e van dit bedrag. De accijnzen op e-liquids waren goed voor 20 miljoen euro aan inkomsten in 2024 (prognose voor 2025 is 30 miljoen).

Met andere woorden, heeft de Belgische regering zich hier in de voet geschoten? Zullen rokers en dampers wel kleinere winkels opzoeken? Voor Cimabel, de Belgisch-Luxemburgse federatie van sigarettenfabrikanten, is dit nog lang geen uitgemaakte zaak. Ten eerste zijn er de grensoverschrijdende aankopen en ten tweede waarschuwt de federatie voor het risico dat deze verkopen worden overgeheveld naar de illegale markt, die ook aan overheidsinkomsten ontsnapt. Hetzelfde gevaar dreigt nu ook voor officiële vapingproducten.

Georganiseerde misdaad

THC- en spice-vapes

Steeds meer jongeren vapen, maar kopen hun toestellen niet in een legale dampwinkel. Illegale producten zoals smartvapes, die een e-sigaret en een halve smartphone combineren, zijn extreem schadelijk en makkelijk verkrijgbaar. Ook gewone wegwerpvapes, die in België sinds 1 januari 2025 als eerste land in Europa verboden zijn, THC-vapes en zelfs de extreem verslavende spice-vapes, domineren de schoolspeelplaatsen.

In een bevraging van het Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs (2022-2023) gaf bijna een op de vier leerlingen tussen 12 en 18 jaar aan het afgelopen jaar gevapet te hebben. 6,5% zegt dit regelmatig te doen, een verdrievoudiging sinds 2018-2019. Illegale e-sigaretten zijn makkelijk te verkrijgen, blijkt uit cijfers van de FOD Volksgezondheid en van de sectorfederatie VapeBel. Die zwarte markt aanpakken is niet makkelijk. "Er zit een netwerk van georganiseerde misdaad achter."

Al sinds de opkomst van de e-sigaret is de populariteit bij jongeren een groot probleem. Hoewel ze gepromoot worden als hulpmiddel voor volwassenen om te stoppen met roken, blijken ze voor kinderen juist vaak een opstap naar nicotineverslaving te zijn. Op straat en online worden smartvapes en andere illegale e-sigaretten die niet aan de wettelijke voorschriften voldoen, makkelijk verkocht. Cash uiteraard.

Onwetend

In België is de nicotineconcentratie beperkt tot maximaal 20 milligram per milliliter, is verkoop aan minderjarigen absoluut uit den boze, net als kleurrijke verpakkingen. Evenmin is het toegelaten om e-sigaretten te promoten. Veel jongeren weten echter niet dat wat ze kopen, illegaal is. Maar ze doen het toch omdat de reservoirs groter zijn en je er meer puffs uit kan halen dan uit de legale versies.

Dweilen met de kraan open

In totaal nam de inspectiedienst van de FOD Volksgezondheid in 2024 meer dan 115.000 illegale e-sigaretten in beslag, ten opzichte van ruim 45.000 stuks in 2023. De inspectiedienst controleerde in 2024 ruim 2.400 fysieke verkooppunten op overtredingen rond de verkoop van e-sigaretten. Er werden illegale producten aangetroffen in 62,9% van de nachtwinkels en 54,3% van de zogenaamde 'dagwinkels'. Dat zijn onafhankelijke, kleine shops die alleen zaken als voedsel, drank en sigaretten verkopen. Ook in andere verkooppunten, zoals supermarkten, gespecialiseerde dampwinkels en tankstations, stelden de inspecteurs overtredingen vast.

Achter de toonbank

Ook VapeBel zelf deed vorig jaar controles in zo’n 1.000 verkooppunten. Ze ontdekte dat in bijna één op de vijf winkels (17%) illegale e-sigaretten gewoon in de rekken liggen. En op veel plekken waar dat niet het geval is, kan je ze gewoon vragen. Ze hebben ze vaak achter de toonbank liggen. VapeBel wil met het onderzoek vooral een statement maken over de groeiende illegale markt. De meerderheid van de gespecialiseerde dampwinkels - die zich volgens voorzitter Felix Rijkers doorgaans wel aan de regels houdt - heeft te maken met steeds striktere regelgeving, terwijl het illegale circuit daar net van profiteert.

"De georganiseerde misdaad viert feest zodra de regels verscherpen, want dat vergroot hun marktaandeel alleen maar", aldus Rijkers. "We roepen de overheid op om zich meer te richten op handhaving van de reeds bestaande regels en om die zwarte markt daadwerkelijk aan te pakken. Kijk naar Nederland: daar zijn smaakjes verboden, maar zijn ze dan verdwenen? Absoluut niet."

Smaakjesverbod?

Helaas lijkt een smaakjesverbod ook in België alleen maar een kwestie van tijd. De kritiek van VapeBel over de verschuiving naar het illegale circuit, legt de politiek voorlopig naast zich neer. "Zo reageert de sector altijd als we een verbod willen instellen", klinkt het. Het is natuurlijk makkelijker om de legale markt verder te muilkorven dan om de illegale markt gericht aan te pakken.

De overgrote meerderheid van vapes die de schoolgaande jeugd gebruikt, zijn wegwerpvapes. Slechts 1 op 7 zijn wettelijk toegelaten, hervulbare vapes. Dat zegt niet alleen VapeBel, maar bleek ook uit een reportage van het duidingsmagazine Pano, die eind april te zien was op de VRT. Er is van alles mis mee: er staat te weinig informatie op de etiketten over de inhoud, ze zijn te aantrekkelijk ook, met afbeeldingen van aliens en stripfiguren op het toestel zelf, en heel felle kleuren. Of nog: puff 3x in twee seconden om de muziekmodus te activeren, een totaal nutteloze functie. Maar wel de realiteit. Volgens Europese regels mag er in een wegwerpvape maximaal 2 ml vloeistof zitten. Maar hoeveelheden van 10ml en meer zijn schering en inslag.

Volgens Paul Van Den Meerssche, het hoofd van de inspectiedienst van de FOD Volksgezondheid, groeit de illegale handel nu eenmaal exponentieel met de strengere wetgeving. Daarover is hij het eens met de voorzitter van VapeBel. Sinds het verbod op wegwerpvapes hebben zijn inspecteurs al meer dan 40.000 illegale vapes in beslag genomen, verspreid over 315 winkels. Maar het lijkt wel dweilen met de kraan open.

Handeltje op sociale media

En dan zijn er ook nog eens jongeren die zelf een handeltje opzetten als vapedealer. Snapchat is een bijzonder populair sociaalmediakanaal waarop dealer en klant elkaar vinden. Die wegwerpvapes bevatten meestal ook meer nicotine dan een gewone sigaret. Bij smartvapes kom je aan een nicotine-opname op één week dat het equivalent is van 300 à 400 sigaretten. Dat staat gelijk aan 15 tot 20 pakjes, op één week tijd! Zelfs vapes waarin volgens de verpakking geen nicotine zit, kunnen wel degelijk nicotine bevatten. Ook diverse zware metalen zoals nikkel, koper, zink en lood worden aangetroffen in de dampen van die vapes.

Tot slot is er het gevaar van THC- en spice-vapes. THC, de psychoactieve stof van de cannabisplant, is nu ook al te vinden in vapes. Leerlingen zitten ondertussen stoned in de klas. Erger nog dan THC-vapes zijn spice-vapes, die verkocht worden als THC-vapes, maar eigenlijk synthetische en dus geen natuurlijke cannabinoïden bevatten. Ze zijn nog sterker, nog verslavender en dus ook nog gevaarlijker. De spice-trend is overgewaaid uit Groot-Brittannië, en de populariteit ervan neemt ook bij de schoolgaande jeugd gestaag toe. De afkickverschijnselen van spice zouden even erg zijn als die bij heroïne.

Miljoenenbusiness

Felix Rijkers zucht. "Het gaat ondertussen om heel veel geld. De illegale vapemarkt in ons land is een miljoenenbusiness geworden. Het is pure georganiseerde misdaad. Controles zijn er niet, of toch te weinig. Recent gaf het hoofd van de Dienst Douane & Accijnzen zelfs toe dat er op winkelniveau te weinig gecontroleerd wordt. De focus van de Dienst Douane & Accijnzen ligt vooral op de aanpak van georganiseerde drugsbendes. En praten met politici lukt amper. Zij vereenzelvigen ons met de tabakssector, en geen enkele politicus wil zich daaraan verbranden."

"Als de smaakbeperking ook in ons land van kracht wordt, en omwille van wat er gebeurt op onze scholen zit die kans er dus heel goed in, zullen we dezelfde weg opgaan als Nederland. De smaakjes zijn daar niet uit het straatbeeld verdwenen. De illegale markt zal ook hier wel het gat opvullen. Deze draait ondertussen, naar mijn mening, al zo’n 160 à 180 miljoen euro omzet per jaar, evenveel als de legale markt. Elke maand worden honderdduizenden illegale vapes in België ingevoerd." Het lijkt al op een strijd die nu al verloren is…  

Nog enkele cijfers

Controles uitgevoerd door de Inspectiedienst van de FOD Volksgezondheid in 2024

1. Online controles:
- Een 6.000-tal pagina’s (verkoop e-sigaretten) werden verwijderd op de grote platforms zoals bijvoorbeeld Amazon (824 dossiers in 2023) 
- 66 maatregelen werden genomen tegen verboden reclame op websites van Belgische winkels die e-sigaretten verkopen 
- 34 maatregelen werden genomen tegen verboden verkoop op Belgische en buitenlandse webshops (op een totaal van 126 gecontroleerde webshops) 
- 98 maatregelen werden genomen tegen particulieren voor verkoop van e-sigaretten via sociale media waarbij 3.800 producten in beslag werden genomen (5.500 in beslag genomen vapes van 70 verkopers in 2023) 
- 111 maatregelen werden genomen tegen particulieren voor het maken van reclame voor e-sigaretten op sociale media (Facebook en Instagram) 
- 1 maatregel werd genomen voor tabaksreclame door een influencer op YouTube 
- Vijf minderjarigen verkochten e-sigaretten via Snapchat aan hun vrienden en tegelijkertijd verkochten ze ook op en rond hun school. (noot van de dienst: het is voorlopig nog heel moeilijk om via Snapchat inbreuken vast te stellen)

Dit jaar heeft de Inspectiedienst al bij twee minderjarigen, waarbij ook een veertienjarige, vaststellingen gedaan. Er werden 120 producten bij hen thuis in beslag genomen. Deze jongeren worden via Snapchat zelf gerekruteerd om een handeltje op te zetten. Dit is ook een bekend fenomeen in Nederland. "De kans is bovendien groot dat deze jongeren later worden ingezet voor de handel in drugs", aldus de Inspectiedienst. 

2. Controle invoer:
- 400 pakketjes met e-sigaretten voor particulieren werden in beslag genomen (7.000 e-sigaretten) 
- de invoer van 100 colli's voor handelszaken werd geweigerd (20.000 e-sigaretten) 
- de invoer van 400 colli's voor handelszaken werd geblokkeerd, waarvan een tiental na onderzoek werd vrijgegeven (8.000 e-sigaretten)

3. Controle e-sigaretten in de reguliere handel:
- Aantal gecontroleerde winkels met e-sigaretten: 2.850 
- Percentage winkels waar inbreuken op e-sigaretten (vooral illegale e-sigaretten) werden vastgesteld: 38% 

4. Controle verkoop aan minderjarigen 'legale handel' (zie kader):