Heeft België de strijd tegen de illegale markt verloren?

Criminele organisaties blijven terrein winnen

Douanediensten ontmantelen steeds vaker illegale sigarettenfabrieken. Illegale e-sigaretten uit Azië en nicotinepouches die al meer dan een jaar verboden zijn, winnen ook terrein. Heeft België de strijd tegen de illegale markt verloren?

Tabaksproducten meest nagemaakt

Dit jaar alleen al zijn er in een tijdsbestek van 10 maanden een recordaantal van 12 fabrieken ontmanteld! Volgens cijfers van de belastingdienst zijn er in die periode ongeveer 250 miljoen namaaksigaretten in beslag genomen, goed voor € 125 miljoen aan ontdoken accijnzen. Namaak is een groot probleem dat veel economische sectoren treft en aanzienlijke gezondheids- en veiligheidsrisico's voor consumenten met zich meebrengt.

De tabaksindustrie werkt al jaren samen met de autoriteiten aan bewustwordingscampagnes, training en de ontwikkeling van controle-instrumenten. De groei van de online verkoop maakt de strijd tegen namaak echter steeds moeilijker. Tabak is makkelijk na te maken omdat er weinig investeringen vereist zijn en toch zeer winstgevend kan zijn dankzij de hoge belastingen. In België maken accijnzen en btw meer dan 80% uit van de prijs van een pakje van 20 sigaretten.

Tabak, een financiële meevaller voor de staat...

De afgelopen jaren heeft de verkoop van tabak ons land meer dan 3 miljard euro per jaar opgeleverd. Maar volgens een KPMG-studie levert ongeveer 22% van de sigaretten die in België worden gerookt de staat geen cent op: 13% daarvan is illegaal (contraband of illicit), de rest wordt in het buitenland aangekocht. Honderden miljoenen euro's ontsnappen jaarlijks aan de staatskas.

... die afneemt naarmate de belastingen stijgen

De hoge prijs van sigaretten, als gevolg van buitensporige belastingen, wordt door de studie aangewezen als de belangrijkste reden waarom steeds meer rokers zich tot de illegale markt en het buitenland wenden. Een pakje van 20 sigaretten kost momenteel tussen 10 en 12 euro, wat een stijging is van circa 70% sinds 2019. Rokers kunnen illegale versies voor een fractie van de prijs krijgen. Deze zijn vaak afkomstig uit landen met lagere belastingen of, indien geen namaak, gesmokkeld.

De cijfers van de belastingdienst lijken de conclusies van deze studie te bevestigen. Ondanks de zeer sterke accijnsverhoging in 2024, verwacht men dat België dit jaar minder belastinginkomsten zal innen uit tabaksproducten dan vorig jaar (2,8 i.p.v. de geschatte 3,25 miljard euro). Uit gezondheidsonderzoek blijkt dat het aantal rokers in België stabiel blijft. Dit suggereert dat ze steeds vaker kiezen voor namaak- of smokkelproducten.

De reizende consument

Elke consument heeft binnen de EU het recht om tabak te kopen voor persoonlijk gebruik en om van de ene lidstaat naar de andere te reizen met een maximum van 800 sigaretten of een kilo shag. Lidstaten mogen deze maximumdrempels verhogen.

Hoewel deze situatie nu nadelig is voor de sectorspelers in België en voor de staat, was dit niet altijd zo. Toen het belastingbeleid van de overheid minder restrictief was, haalden onze handelaren langs de Franse grens het grootste deel van hun inkomsten uit de verkoop van tabaksproducten aan Franse klanten. Jaarlijks leverde dit de overheid tientallen miljoenen euro's aan accijnzen op. Nu de belastingsituatie is verslechterd, zijn het de Belgen die de grens met Luxemburg oversteken.

Internet en sociale media

Naast dit legale fenomeen kiezen andere mensen, vaak uit kwetsbare groepen, voor 'goedkopere' sigaretten zonder België te verlaten. Deze sigaretten, smokkelwaar of namaak, worden op straat gekocht, soms bij gewetenloze handelaars, of steeds meer via het internet. Dit laatste fenomeen, dat de afgelopen jaren is gegroeid dankzij sociale media, lijkt genegeerd te worden door de autoriteiten. Criminelen publiceren ongestraft hun advertenties en creëren inhoud waarin de aangeboden producten zwart op wit staan, of ze zetten zelfs een speciale commerciële website op, waardoor consumenten denken dat het aanbod legaal is.

Eén op twee vapes

Criminele organisaties overspoelen de markt met e-sigaretten van lage kwaliteit, vaak gefabriceerd in China, die op geen enkele manier voldoen aan het wettelijke kader. De slechte kwaliteit van deze illegale producten vormt een reëel gevaar voor de gezondheid en veiligheid van de gebruikers. Ongeveer één op de twee vapes in België is illegaal.

De aantrekkingskracht van Chinese ‘innovaties’

Deze illegale producten, die niet worden aangegeven bij de autoriteiten, zijn vaak herkenbaar aan gekleurde lampjes, muziek, gekleurde rook en soms zelfs een bedieningsscherm om spelletjes te spelen, berichten te versturen of vrienden te bellen.

Andere illegale vapingproducten hebben een verpakking die de wettelijke limiet van 2ml tot 10 keer overschrijdt en de vloeistof die ze bevatten, heeft vaak stoffen die verboden zijn of nicotinegehaltes boven de limiet van 20 mg/ml.

Ook de verpakking voldoet niet aan de regelgeving, omdat er tekens, tekeningen, effecten of verwijzingen naar gezondheids- of milieuvoordelen in verwerkt zijn.

Ook de invoer en verkoop van 'smart vapes' zijn in België verboden. Niet alleen hebben deze verschillende verboden functies (scherm, spelletjes, gesprekken,...), ze hebben ook een reservoir dat tien keer groter is dan het wettelijke maximum (19 of 21 ml afhankelijk van het model, in plaats van 2 ml).

Wettelijk kader helpt illegale markt

Hoewel het moeilijk is om het fenomeen van namaak en illegale verkoop volledig uit te roeien, kan de invoering van een evenwichtig regelgevend kader helpen om het onder controle te krijgen. Helaas hebben sommige maatregelen mogelijk bijgedragen aan de popularisering van deze illegale verkoopkanalen.

Het verbod op nicotinepouches bijvoorbeeld, van 1 oktober 2023, heeft de illegale markt doen groeien in hetzelfde tempo waarin legale producten uit de schappen zijn verdwenen. Bovendien heeft dit verbod, dat volwassen rokers een minder schadelijk alternatief voor sigaretten ontneemt, niet het gewenste doel bereikt: minderjarigen beschermen door te voorkomen dat zij toegang krijgen tot deze producten.

De afgelopen maanden zijn er in de media verschillende berichten verschenen over tieners die in het ziekenhuis moesten worden opgenomen omdat ze illegaal verkregen nicotinepouches hadden gebruikt. Deze kunnen tot vijf keer meer nicotine bevatten dan de producten die legaal in België worden verkocht. De producten van VELO bv., die toen marktleider was in België, bevatten tussen 4 en 20 mg nicotine per zakje, terwijl de producten die vandaag op de zwarte markt worden verkocht tot 100 mg nicotine bevatten! Het online aanbod is overvloedig en gevarieerd, en gemakkelijk te verkrijgen. Zelfs als het illegaal is.

Het gebrek aan regelmatige controles en structurele maatregelen om deze illegale verkoop doeltreffend te bestrijden, het agressieve belastingbeleid, het prohibitieve wettelijke kader dat van toepassing is op bepaalde alternatieve producten voor sigaretten en het gebrek aan sectoroverleg hebben vrij spel gegeven aan criminele organisaties. Zij aarzelden niet om de plaats in te nemen die de staat hen heeft gelaten. De obsessie van de autoriteiten om hun aandacht op de legale economische spelers te richten en de ontwikkeling van deze illegale verkoopkanalen te minimaliseren, ondermijnt de volksgezondheid en verzwakt de samenleving.

Collectief antwoord

België is echter niet gedoemd om de explosieve groei van de illegale markt in tabaks- en nicotineproducten te ondergaan. Het is mogelijk om jongeren te beschermen, bewust te maken van de schadelijke effecten van tabak en nicotine en de verkoop aan minderjarigen te voorkomen, terwijl volwassen rokers legaal toegang krijgen tot minder schadelijke nicotineproducten. Er moet een collectief antwoord worden gevonden op deze maatschappelijke uitdaging. Een pragmatische aanpak is nodig, en samenwerking met alle betrokken spelers.