Econoom Koen Schoors schetst een maakbare toekomstvisie

Regionaal en duurzaam wordt het credo van de retail  

Professor Koen Schoors publiceerde in 2012 'De perfecte storm'. In zijn recentste werk 'Alles wordt anders… en beter' uit 2024 pakt hij uit met een eerder positieve toekomstvisie. Maken we de juiste beleidskeuzes, dan is een daadwerkelijke verbetering inderdaad geen utopie. Opvallend is dat duurzaamheid hierbij een nieuw verdienmodel wordt.

Kantelpunt bereikt

Professor, u publiceerde een aantal jaren geleden 'De perfecte storm', samen met Gert Peersman. Wat was de essentie van dit werk?

"Het ging over de toenmalige drievoudige crisis, te weten de gelijktijdige banken- en kredietcrisis die vanaf 2007 woedde, de staatsschuldencrisis die vooral in Zuid-Europa lelijk huishouden hield, en de vergrijzings- en demografische crisis, die structurele druk zet op de welvaartsstaat. Onze economie stond in 2010 voor grote uitdagingen, veroorzaakt door een combinatie van financiële, monetaire en demografische invloeden."

De situatie is ondertussen niet echt rooskleuriger. Waarin verschilt 'Alles wordt anders… en beter', dat vorig jaar werd uitgegeven?

"We staan momenteel op een kantelpunt. Gemiddeld om de zeventig jaar verandert de wereld radicaal op economisch en maatschappelijk vlak. En dit kantelpunt kan leiden tot iets beters. Ik beschrijf in mijn boek enkele belangrijke thema’s. Regionalisering is er daar één van. De globalisering is volgens mij voorbij. Het systeem heeft jarenlang haar nut bewezen, maar er komen heel wat externe kosten bij kijken waar te weinig rekening mee werd gehouden, zoals de uitstoot van CO2, stikstof, PFAS,... ."

"Globalisering heeft wel degelijk welvaart gecreëerd, maar die welvaartstoename is niet eerlijk verdeeld. Vandaar dat een aantal landen en groepen achtergestelde mensen binnen rijke landen nu zeggen, ‘weg ermee, het heeft ons niets gebracht’. Dat verklaart onder meer de Brexit en het succes van Trump in de Verenigde Staten. Meer regionaliseren vloeit ook voort uit het feit dat we steeds minder en minder olie en gas zullen importeren. Die opbrengsten vloeien traditioneel naar de VS, Qatar,… Heel belangrijk om rekening mee te houden in de huidige geopolitieke context.”

"Globalisering is volgens mij voorbij. Het systeem heeft jarenlang zijn nut bewezen, maar nu zeggen veel landen 'weg ermee, het heeft ons niets gebracht' "

Retaillandschap transformeert in sneltreinvaart

Hoe ziet u het retaillandschap verder nog veranderen?

"De hele wereldeconomie evolueert; globalisering is op zijn retour, iedereen neigt eerder naar protectionisme. We zien het binnen Europa en daarbuiten, bij onze eigen bedrijven en ook in steden of wijken. De kruidenier lijkt weer terug, net als andere buurtwinkels. In een dorp is het aanbod weliswaar schraler, maar hoe groter de stad, hoe meer diversiteit qua ondernemingen."

"Gevestigd zijn in een divers ecosysteem met veel passage biedt heel wat voordelen. Maar ook uitdagingen. In winkelcentra blijven mensen niet rondlopen, tenzij daar iets speciaals is. Voor retailers ligt daar de ideale kans om beleving te creëren. Winkelcentra zouden inspirerende plaatsen kunnen zijn. Ze falen echter wanneer er geen beleving is en dan zijn ze niet langer rendabel."

"Hoe je dit precies aanpakt, varieert van locatie tot locatie en hangt af van het soort zaken dat je daar wil aantrekken. Een grote winkel waar mensen sowieso regelmatig komen voor dagelijkse boodschappen kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat de omringende kleinere winkels overleven. Een leuke en diverse stadsomgeving helpt om mensen aan te trekken."

Is de enorme leegstand in de winkelstraten dan te wijten aan een gebrek aan inspiratie?

"De evolutie dendert voort, niet elke speler overleeft. In steden staan er inderdaad veel winkelpanden leeg. Veel van die gebouwen waren ooit woningen, en zijn uiteindelijk omgevormd tot handelszaken. Het is wellicht goed om in ieder geval een deel van die leegstaande panden te converteren naar horecagelegenheden of er opnieuw woningen van te maken, want als 's avonds de winkels dicht zijn, is het doodstil in veel steden."

"Het komt voor dat hele winkelstraten verdwijnen. Neem nu het Zuid in Gent. Dat wordt slim aangepakt op diverse fronten: panden buiten kern-winkelgebieden ondergaan een functiewijziging, bijvoorbeeld van winkel of horeca naar wonen, er zijn subsidies voor verfraaiingswerken aan handelspanden, en het grote winkelcentrum krijgt een gemengde invulling - van wonen en kantoren over horeca en maak-/circulaire economie."

Welke evoluties ziet u in de retail in de nabije toekomst?

"De integratie van fysieke en online kanalen zal nog verder worden verdiept. Iedereen die succesvol wil ondernemen, moet hybride werken en zijn strategie aanpassen afhankelijk van de producten die hij verkoopt, hetzij kledij, voeding,... We zien nu al dat ondernemingen die zeer sterk staan met fysieke winkels, ook online goed aanwezig zijn. Denk maar aan de populariteit van een gekende schoenretailer."

"In de toekomst zullen technologieën zoals Artificiële Intelligentie een nog grotere rol spelen. Dat biedt zowel kansen als risico's. AI wordt nu al vlot online op alle mogelijke manieren ingezet, bijvoorbeeld om een individuele benadering te vinden om spullen aan de man te brengen. In de textielsector kan de consument nu virtueel kledij passen met behulp van een gepersonaliseerde avatar."

Duurzamere toekomstvisie

In uw boek benadrukt u dat we steeds meer evolueren in de richting van een circulaire economie. Hoe ziet u dat precies?

"Neem nu onze industrie, of het nu de productie van staal, plastic, cement is, of het bouwen van huizen. Daarbij komt heel veel warmte vrij en die wordt momenteel niet benut. Terwijl warmte perfect kan gerecupereerd worden. We hebben uiteraard wel warmtenetwerken in Gent, Kortrijk, Leuven, Roeselare of Oostende, maar die blijven relatief kleinschalig. Wenen heeft één van de grootste en meest efficiënte warmtenetwerken van Europa; een groot deel van de stad wordt verwarmd via een centraal net dat restwarmte, hernieuwbare bronnen en centrale verwarming combineert."

"Met een lokaal warmtenetwerk, een eigen warmtepomp of een eigen batterij zijn ondernemingen minder afhankelijk van de overheid, ook internationaal. Wanneer we afvalstromen beschouwen als grondstof, komt alles uiteindelijk goedkoper uit. Circulair is the way to go, niet omdat het moet, maar omdat het beter is." 

"Duurzaamheid is een intelligente investering die leidt tot lagere uitgaven, sterkere relaties met klanten en een onderneming die klaar is voor de toekomst"

Wanneer komt die omschakeling volgens u op kruissnelheid?

"We moeten omschakelen en evolueren van de fabricage van louter producten naar het aanbieden van diensten. Als ik extra betaal voor een koelkast waarbij de leverancier bij uitval ook de service verleent voor een gegarandeerde reparatie binnen twee dagen, dan krijg ik vanzelf een veel duurzamere koelkast. We gaan echt die kant op, al blijven mensen helaas inherent conservatief."

"Ook de energietransitie komt veel sneller dan we denken, zeker als we niet zomaar zonnepanelen verkopen, maar deze panelen daarentegen aanbieden als een dienst. Voor sommige mensen is er een financieringsprobleem; in dat geval kan een warmtepomp worden aangeboden als service. Het idee om goederen aan te bieden als een dienst kan trouwens vrijwel overal toegepast worden. Warmte, koeling, licht, warmtepompen, batterijen, zonnepanelen, gekoeld drinkwater, kledij, mobiliteit kunnen niet alleen duurzamer, maar ook goedkoper als een dienst worden aangeboden. Dat is beter dan producten te kopen die een week langer meegaan dan de garantie. In het recente verleden kregen we ook te maken met subsidies die verkeerd werden aangewend, maar zelfs 5 jaar geleden was niet te voorzien hoe snel de transitie nu evolueert."

"Groene energie is nu eenmaal goedkoper. Dankzij zonnepanelen rijden elektrische auto's stukken goedkoper als je het uitrekent per kilometer. Zonne- en windenergie nemen nu in raketsnel tempo toe."

Duurzaamheid op de winkelvloer

Hoe biedt inzetten op duurzaamheid de ondernemer uiteindelijk meer voordeel?

"Dankzij duurzame maatregelen, waaronder energiezuinige winkels, een efficiëntere logistiek, minder afval en hergebruik van afvalstromen, verlagen de werkingskosten. Tegelijk bouwen bedrijven met een milieubewust imago klantentrouw op. Consumenten kiezen immers steeds vaker voor merken die hun waarden delen."

"Door de focus te leggen op duurzaamheid, worden bedrijven ook innovatiever. Ze ontwikkelen nieuwe concepten, zoals herbruikbare verpakkingen, een tweedehandsaanbod, of ze schakelen over op lokale producten. Dat zorgt niet alleen voor nieuwe inkomsten, maar verkleint ook de risico's doordat ze beter voldoen aan wetgeving en maatschappelijke verwachtingen. Duurzaamheid is een intelligente investering die leidt tot lagere uitgaven, sterkere relaties met klanten en een onderneming die klaar is voor de toekomst."

Uitdagingen het hoofd bieden 

Hoe onderscheiden Europese bedrijven zich in een economie gedreven door e-commerce en geleid door de Sheins en Temu's van deze wereld?

"Shein is een grote uitdaging voor Europa. Al die goedkope, minderwaardige producten die je zelfs niet tweedehands kunt gebruiken. We verzuipen in de brol, het is niet normaal. Waar zijn we mee bezig? Waar zit het geluk in, toch niet in een overvloed aan spullen? We mogen onze retail niet laten vervangen door Chinese rommel. De overheid moet durven sturen en ingrijpen."

"Mogelijke oplossingen zijn onder meer een CO₂-belasting aan de grens - de zogenoemde carbon tax - en een pakjesbelasting. We moeten ook durven vervolgen wanneer de buitenlandse producten niet voldoen aan de Europese veiligheids- en milieunormen, zoals al te vaak het geval is. Uiteindelijk komt het dan misschien zo ver dat buitenlandse bedrijven hier gaan produceren, maar dan wel volgens duidelijke kwaliteitseisen en binnen een circulair productieproces. Nu worden die buitenlandse ondernemers gesubsidieerd en doen ze aan dumping, en dat vernietigt onze toegevoegde waarde."

Hoe moet de politiek daarbij faciliteren?

"De politiek kan proberen om vaste, betrouwbare kaders te creëren en om vóór de kudde uit te lopen. Politici hebben wat dat betreft een zekere verantwoordelijkheid. Maar in de praktijk heulen ze dikwijls mee met de massa. Ze hebben de elektrificatie van mobiliteit lange tijd tegengewerkt, met als gevolg dat twee autofabrikanten ons land hebben verlaten. Met een beetje steun en visie zouden we voorlopers zijn geweest in Europa; het was dom en kortzichtig om deze kans niet te benutten. Het afbreken van de plannen voor een nieuw offshore windpark is evenmin een weloverwogen beslissing." 

Wie is Koen Schoors?
Koen Schoors is hoogleraar economie aan UGent. Voordien gaf hij ook les aan KU Leuven, Vlerick Business School en Higher School of Economics in Moskou. De professor doet onderzoek in het bank- en financiewezen, rechtseconomie, ontwikkelingseconomie, big data en complexiteit, energietransitie, institutionele economie en politieke economie. Daarnaast is hij ook een expert in de Russische economie en maatschappij en in economische crisissen. Hij is voorzitter van Trividend (een investeringsfonds voor de sociale en circulaire economie) en Gigarant (leningsgaranties voor Vlaamse berdrijven) en vice-voorzitter van SFPIM (het ‘Sovereign Wealth Fund of Belgium’ dat de belangen van de federale overheid in bedrijven beheert). Verder levert hij bijdrage aan het publieke debat via columns, interviews in dag- en weekbladen en als gast in tv-programma’s, waar hij duiding geeft bij de actualiteit.